Արդարադատության նախարարությունից պահանջում ենք համակարգային լուծում տալ ցմահ դատապարտյալների խնդիրներին 

Ցմահ դատապարտյալ Ա․ Սարիբեկյանին կիսաբաց ռեժիմից ավելի խիստ ռեժիմի տեղափոխելու՝ Քրեակատարողական ծառայության կենտրոնական մարմնի տեղաբաշխման հանձնաժողովի որոշումը 2021 թ․ սեպտեմբերի 23-ին Վարչական դատարանը, դատավոր Ռոբերտ Մաքեյանի նախագահությամբ, անվավեր ճանաչեց։

 

Դատապարտյալը կիսաբաց ռեժիմում էր գտնվում 2020 թ․ մայիսից, սակայն ավելի ուշ՝ 2020 թ․ նոյեմբերի 25-ին, դատախազ Ա․ Խաչատրյանի եզրակացության հիման վրա Հանձնաժողովը որոշել էր փոխել ռեժիմը։ Ընդ որում՝ ոչ դատախազի, ոչ էլ Հանձնաժողովի որոշումներում պատշաճ հիմքեր չկան դրա համար։ Ավելին՝ դատապարտյալն անգամ հնարավորություն չի ունեցել մասնակից լինելու իր վերաբերյալ վարչական վարույթին, կարծիք հայտնելու։

 

Դատապարտյալի իրավունքների պաշտպանությունն ստանձնել են ՀՔԱ Վանաձորի գրասենյակի փաստաբաններ Հայկ Հակոբյանը և Անի Չատինյանը, և նախ Հանձնաժողովի որոշումը բողոքարկել Քրեակատարողական ծառայություն, ապա՝ արդյունք չունենալուց հետո՝ դատարան։

 

Չնայած նրան, որ դատախազը որևէ հիմնավորում չէր դրել իր եզրահանգման հիմքում, Հանձնաժողովն էլ համարել էր, որ դատապարտյալի վարքագծում բացասական տեղաշարժ է եղել, դատարանն այդպես չի կարծում։

 

Դատավոր Ռ․ Մաքեյանն ուսումնասիրել է վարչական վարույթի նյութերը և պարզել, որ ավելի խիստ ռեժիմով փոխարինելու որևէ հիմք չկա, ավելին՝ «դատապարտյալ Ահարոն Սարիբեկյանի վարքի դինամիկայում նկատվել է դրական տեղաշարժ»: Իսկ դատախազի եզրահանգման հիման վրա, ըստ դատարանի, կարելի է ընդունել այլ որոշում ևս, բայց Հանձնաժողովը նախընտրել է անբարենպաստ որոշում կայացնել։

 

Այսպիսով՝ դատարանը բավարարել է հայցը, Քրեակատարողական ծառայության կենտրոնական մարմնի տեղաբաշխման հանձնաժողովի որոշումը համարել ոչ իրավաչափ և անվավեր ճանաչել։

 

Ցմահ դատապարտյալների նկատմամբ այս վերաբերմունքը, սակայն, համատարած է, և այս վճռով իրավիճակը չի փոխվում։ Օրեր առաջ էլ նույն խնդրով հացադուլ են հայտարարել մի խումբ այլ դատապարտյալներ, լուրը հրապարակեց իրավապաշտպան Ժաննա Ալեքսանյանը, ահազանգ ստացավ նաև ՀՔԱ Վանաձորի գրասենյակը։

 

Իսկ ցմահ դատապարտյալ Արթուր Քոչարյանի գործով էլ ՀՔԱ Վանաձորի գրասենյակն զբաղվում է տարիներ շարունակ։ ՀՔԱՎ-ը բազմիցս բարձրաձայնել է նրա գործում տեղ գտած ապօրինությունների մասին, իրավապահ մարմիններին հորդորել զբաղվել ինչպես այդ, այնպես էլ մյուս ցմահ դատապարտյալների գործերով, վերանայել դրանք։ Սակայն՝ ոչ մի փոփոխություն։

 

ՀՔԱ Վանաձորի գրասենյակ հերթական անգամ դիմել է նաև ցմահ դատապարտյալ Արտակ Ճաղարյանը։ Ա․ Ճաղարյանը բարձրաձայնում է ցմահ ազատազրկման այլ համակարգային խնդիրների մասին ևս։ Իր նամակում նա նշում է, որ չնայած ցմահ ազատազրկումը վերջին տարիներին, օրենսդրական փոփոխություններով պայմանավորված, ավելի հազվադեպ է կիրառվում, բայց ավելի վաղ ցմահ դատապարտված անձանց իրավունքներն այդպես էլ անտեսված են մնացել։

 

Բանն այն է, որ երբ 2003-ին մահապատիժն արգելվեց, նախկինում մահապատժի դատապարտված անձինք (Հայաստանի անկախացումից ի վեր, որպես կանոն, մահապատիժ սահմանվում, բայց չէր կիրառվում) ինքնաբերաբար ցմահ ազատազրկվածի կարգավիճակ ստացան, իսկ ավելի ուշ, երբ պատժատեսակների մեջ փոփոխություններ եղան (2011 թ․ քրեական օրենսգրքում փոփոխություններ եղան, ըստ որի՝ որոշակի ժամկետով ազատազրկման առավելագույն պատժաչափը սահմանվեց 20 տարի՝ նախկին 15 տարվա փոխարեն), նախկինում ցմահ ազատազրկվածների խնդրին էլի ոչ մի անդրադարձ չեղավ։ Փաստացի նույն կարգավիճակում գտնվող, բայց ավելի ուշ դատապարտված անձինք, ավելի մեղմ պատժատեսակների հնարավորություն ունեն, քան մինչև 2011 թ․-ը դատապարտվածները։

 

Մինչդեռ ՀՀ քրեական օրենսգիքրը հստակ սահմանում է, որ եթե օրենսդրական փոփոխությունը նախատեսում է ավելի մեղմ մոտեցում, ապա այն պետք է հետադարձ ուժ ունենա՝ կիրառվի դրա ընդունումից առաջ դատապարտված անձանց նկատմամբ։ Սակայն ինչպես տեսնում ենք, դա չի կիրառվում և ցմահ ազատազրկվածների իրավունքները շարունակվում են խախտվել, իսկ պետությունը որևէ ջանք չի գործադրում նրանց իրավունքները վերականգնելու համար։ Խնդիրն ինչպես կար նախկինում, այնպես էլ մնաց Թավշյա հեղափոխությունից հետո։

 

Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանն այս համատեքստում նշում է, որ եթե ներպետական օրենսդրությամբ պատժի վերանայման և պատժի կրումից վաղաժամկետ ազատ արձակման մեխանիզմ նախատեսված չէ կամ նախատեսված է, բայց անձը փաստացի չի կարողանում օգտվել դրանից, առկա է Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիայի 3-րդ հոդվածով սահմանված՝ խոշտանգումներից զերծ մնալու իրավունքի խախտում։

 

Մեկ այլ գործով ՄԻԵԴ-ն արձանագրել է, որ պետք է լինի ազատազրկման առավելագույն՝ արդարացված և համարժեք սահման, որից հետո իրավախախտին պետք է հնարավորություն տրվի ցույց տալու, որ ինքն արժանի է հասարակություն վերադառնալուն։

 

ԵԽ նախարարների կոմիտեն դեռևս 1976թ․ վերանայել է երկարատև ազատազրկման և պայմանական վաղաժամկետ ազատ արձակման վերաբերյալ հարցերը և ընդունել է բանաձև, որով արձանագրել է, որ ոչ ոք չպետք է զրկված լինի ազատություն վերադառնալու հնարավորությունից։ Կոմիտեն առաջարկել է ցմահ ազատազրկման դատապարտված անձանց նկատմամբ կիրառել նույն սկզբունքները, որոնք կիրառվում են երկարատև ազատազրկման դատապարտված այլ դատապարտյալների դեպքերում։ Ինչպես նաև պարբերաբար վերանայել ցմահ ազատազրկման դատապարտված անձանց պատժաչափերը։ Մեկ այլ առաջարկությամբ Կոմիտեն դեռևս 2003-ին նշել է, որ պայմանական ազատման չափանիշները պետք է պարզ, հասկանալի և իրատեսական լինեն, հաշվի առնեն անձի անձնային առանձնահատկությունները, սոցիալական ու տնտեսական հանգամանքները, ինչպես նաև սոցիալական վերականգնման ծրագրերի հնարավորությունը: Իսկ այդ չափանիշներին չբավարարելը պետք է ապացուցեն իշխանությունները։

 

Խոշտանգումների կանխարգելման կոմիտեն իր «Փաստացի/իրական ցմահ ազատազրկում» զեկույցում լուրջ դիտողություններ է ներկայացրել ցմահ դատապարտվածներին հասարկության համար մշտապես սպառնալիք համարելու մասին։ Կոմիտեն նշել է, որ ազատություն վերադառնալու ոչ մի մերժում չպետք է լինի վերջնական, նույնիսկ, եթե անձը վերադարձել է բանտ պայմանական վաղաժամկետ ազատ արձակման պայմանները խախտելուց հետո։ 

Հաշվի առնելով վերը նշված հանգամանքները՝ ՀՀ արդադատության նախարարությունից պահանջում ենք իրավական լուծում տալ այս խնդրին և վերականգնել ցմահ դատապարտյալների իրավունքները։

 

On 23 September 2021, the Administrative Court, presided by judge Robert Makeyan, recognized invalid the decision of the Placement Commission of the Central Body of the Penitentiary Service on transferring life-sentenced convict A. Saribekyan from semi-open regime to a stricter one. 

 

The convict had been in the semi-open regime since May 2020, however later, on 25 November 2020, based on Prosecutor A. Khachatryan’s conclusion, the Commission decided to change the regime. Moreover, neither the Commission’s, nor the Prosecutor’s decisions contain proper grounds for that. What is even more, the convict did not even have an opportunity to participate in the administrative proceedings concerning himself and express his opinion.

 

HCA Vanadzor advocates Hayk Hakobyan and Ani Chatinyan undertook protection of the convict’s rights. First, the advocates appealed the Commission’s decision to the Penitentiary Service, and not reaching any results, they proceeded to appeal it in court. 

 

Though the Prosecutor did not underpin his conclusion and the Commission considered that there was a negative shift in the convict’s conduct, the Court did not think so.

 

Judge R. Makeyan studied materials of the administrative proceedings and found out that there was no ground for replacing the regime with a stricter one, moreover, “there has been a positive shift in convict Aharon Saribekyan’s conduct”. It was also possible to make a different decision based on the Prosecutor’s decision, yet the Commission preferred to make an unfavorable one. 

 

Thus, the Court upheld the claim, recognized as illegal and invalid the decision of the Placement Commission of the Central Body of the Penitentiary Service.

 

This attitude to life-sentenced convicts is, however, widespread, and this judgment does not change the situation. A few days ago, a hunger strike was announced by a group of convicts for the same issue; this news was published by human rights activist Zhanna Aleksanyan, HCA Vanadzor was also contacted regarding this issue.

 

HCA Vanadzor has also been engaged in life-sentenced convict Artur Kocharyan’s case for years on end. HCA Vanadzor has, for many times, raised illegalities in his case and called on law enforcement bodies to deal with this, as well as other life-sentenced convicts’ cases and review them. However, no change has been recorded.

 

Another life-sentenced convict who applied to HCA Vanadzor is Artak Tchagharyan. A. Tchagharyan raised other systemic issues of life imprisonment. In his letter, he mentions that though recent legislative changes led to fewer life imprisonment cases, rights of those sentenced to life imprisonment earlier still remain neglected.

 

The thing is that when death penalty was prohibited, persons who were sentenced to death penalty before that (after Armenia’s independence, death penalty was imposed but not applied, as a rule) automatically got the status of life imprisonment; and later, when changes were made in penalties (in 2011, amendments were made to the Criminal Code, according to which, the maximum term of imprisonment was established 20 years instead of previous 15 years), no reference was made to those sentenced to life imprisonment earlier. Actually, persons in the same status, who were sentenced later, have opportunities to get lenient penalties as compared to those sentenced before 2011.

 

Whereas, the RA Criminal Code clearly establishes that if the legislative change mitigates the punishment, it shall have a retroactive effect and extend to the persons sentenced before the change had taken effect. Nonetheless, it can be seen that this is not applied and rights of life-imprisoned persons continue to be violated and the state does not make any efforts to restore their rights. The issue existed previously and persists after the Velvet revolution.  

 

In this context, the European Court of Human Rights mentions that if the domestic legislation does not have a mechanism of reviewing the punishment imposed or releasing the imprisoned person earlier, or if there is such a mechanism but the relevant person cannot use it, there is the right to be free from torture established by Article 3 of the European Convention on Human Rights. 

 

In another case, the ECHR recorded that there should be a maximum, justifiable and adequate limit of imprisonment, after which the offender should be given an opportunity to show that he/she deserves to return to society. 

 

Back in 1976, the CoE Committee of Ministers reviewed issues concerning long-term imprisonment and parole and adopted a resolution, which records that no person shall be deprived of the opportunity to restore their freedom. The Committee suggested applying the same principles to life-imprisoned persons as they are applied in case of persons convicted to long-term imprisonment, as well as to regularly review the sentences of persons convicted to life imprisonment. In another recommendation, the Committee mentioned in 2003 that criteria for parole should be clear, comprehensible and realistic, should take into account a person’s  characteristics, social and economic conditions, as well as possibilities of social rehabilitation  programs. And it is up to the authorities to prove non-compliance with these criteria.  

 

In its “Actual/whole life sentence” report, the Committee for Prevention of Torture presented serious observations in terms of considering life-imprisoned persons a constant threat to society. The Committee mentioned that no refusal to restore freedom should be final, even if that person has returned to prison for breaching conditions of parole.  

 

Taking into account the above-mentioned conditions, we demand from the RA Ministry of Justice to give a legal solution to this issue and restore rights of life-imprisoned convicts.

[:]