Հայաստանում ողջամիտ ժամկետում արդարացի և հրապարակային դատաքննության իրավունքի ուսումնասիրության ԶԵԿՈՒՅՑ
Վերջին տարիներին դատական և իրավական բարեփոխումների համատեքստում ձեռնարկված միջոցառումները բավարար չեն եղել կանխելու գործերի հրապարակային և ողջամիտ ժամկետում քննության իրավունքի խաթարման դեպքերը։ Չնայած դատաիրավական համակարգում կատարվող պարբերական և արմատական բնույթ կրող փոփոխությունների, քաղաքացիները բախվում են ուշացած արդարադատության, մասնավորապես՝ դատական նիստերի չարդարացված հետաձգումների, գործերի երկարատև և ոչ արդյունավետ քննության, վճռիների չկատարման, վերջնական դատական ակտերի չհրապարակման և այլ փոխկապակցված խնդիրների։
Պետությունը պոզիտիվ պարտավորություն ունի ապահովելու, որպեսզի դատավարությունները հանրության համար լինեն բաց, բացառությամբ օրենսդրությամբ սահմանված հատուկ դեպքերի։ Դատավարության հրապարակայնությունը կարևոր նախապայման է հանդիսանում արդյունավետ դատական պաշտպանության համար, ինչպես նաև բացառելու ստվերային արդարադատության իրականացումը։
Բացի այդ, հանրության և հատկապես մշտադիտարկողների ներկայությունը դատական նիստերին կարող է նպաստել դատական համակարգում առկա խնդիրների բացահայտմանը, ինչպես նաև խրախուսելու դատավորներին գործելու արդար դատաքնության իրավունքի միջազգային պահանջներին համահունչ։
Հայաստանում ողջամիտ ժամկետում արդարացի և հրապարակային դատաքննության իրավունքի ապահովումը բարելավելու նպատակով Հելսինկյան քաղաքացիական ասամբլեայի վանաձորի գրասենյակը (ՀՔԱՎ գրասենյակ) «Արդարացի դատաիրավական բարեփոխումներ» ծրագրի շրջանակում 2023 թ․-ից մինչև 2024 թ․-ը մեկնարկել է դատական նիստերի մշտադիտարկման աշխատանքներ Հայաստանի Հանրապետության առաջին ատյանի ընդհանուր իրավասության, մասնագիտացված և վերաքննիչ դատարաններում։
«Արդարացի դատաիրավական բարեփոխումներ» ծրագրի հիմնական նպատակն է ապահովել Հայաստանում արդարադատության ոլորտի բարեփոխումների ամբողջականությունը և բարելավել արդարադատության համակարգի հաշվետվողականությունը, թափանցիկությունը և դրա նկատմամբ վերահսկողությունը:
Դատական նիստերի մշտադիտարկումն ուղղված էր հավաքագրելու դատարաններում արդար դատաքննության իրավունքի կարևորագույն բաղադրատարրեր հանդիսացող՝ հրապարակային և ողջամիտ ժամկետում քննության իրավունքի ապահովման վիճակի վերաբերյալ հավաստի տվյալներ, ինչպես նաև զարգացնել քաղաքացիական հասարակության ներկայացուցիչների կարողությունները՝ դատարաններում մշտադիտարկում իրականացնելու գործում։
Սույն զեկույցը նպատակ ունի ներկայացնել դատական համակարգում արձանագրված խնդիրները և առաջարկել փոփոխություններ, որոնք կնպաստեն արդար դատաքննության իրավունքի, մասնավորապես, հրապարակային և ողջամիտ ժամկետում դատական քննության իրավունքի վիճակի բարելավմանը։
ՀՔԱՎ գրասենյակը ցանկանում է իր երախտագիտությունը հայտնել ծրագրի իրականացման ընթացքում ՀՀ բարձրագույն դատական խորհրդի և ՀՀ դատական դեպարտամենտի հետ արդյունավետ համագործակցության համար, ինչպես նաև մշտադիտարկողներին[1], ովքեր ծրագրի առաջին փուլից ի վեր օրինակելի արհեստավարժ աշխատանք են կատարել։
Հայաստանի Հանրապետությունում քաղաքացիական, վարչական և քրեական գործերով դատական վարույթների ողջամիտ ժամկետների և հրապարակայնության սկզբունքի պահպանման գնահատման նպատակով ձևակերպվել են ներքոնշյալ հետազոտական հարցերը․
- Դատավորների ծանրաբեռնվածության գնահատումը՝ որպես հետազոտական տվյալների հիմք ընդունելով դատավորի վարույթում գտնվող գործերի թիվը, յուրաքանչյուր տարի ստացված գործերի թիվը, յուրաքանչյուր տարի ավարտված գործերի թիվը․
- Դատավորների թվի բավարարությունը ՀՀ բնակչության թվին համամասնորեն․
- Գործերի քննության կարգը, գրավոր ընթացակարգի կիրառելիությունն ու ազդեցությունը գործերի քննության ժամկետների կրճատման վրա․
- Դատավորների և դատարանի աշխատակազմերի թվաքանակի և համալրման խնդիրները․
- Դատարանների ծանրաբեռնվածությունը թեթևացնելու նպատակով ձեռնարկվող միջոցառումների ազդեցությունը, որքանո՞վ են դրանք հանգեցրել կամ հանգեցնելու ողջամիտ ժամկետում գործի քննության սկզբունքի պահպանմանը․
- Դատավորների միջև գործերի բաշխման խնդիրները ․
- Դատավորների գործուղման պրակտիկան․
- Դատական նիստերի անցկացման ժամանակային միջակայքերի հետազոտումը․
- Դատական նիստերի հետաձգման պատճառների հետազոտումը․
- Վեճերի լուծման արտադատական մեխանիզմների կիրառելիությունը․
- Փորձաքննությունների ոլորտում առկա խնդիրները և դրանց ազդեցությունը դատավարական ժամկետների վրա․
- Դատարանում առկա կազմակերպական խնդիրները․
- Դատական որոշումների ուղարկման ժամկետների հետազոտումը, դատական ակտերի հրապարակման հետ կապված խնդիրները․
- Քաղաքացիական, քրեական և վարչական գործերով նիստերի անցկացման վայրի պայմանները․
- Դռնբաց դատական նիստի կարգի պահպանման վիճակը․
- Դատական նիստերի արձանագրման վիճակը․
- Հանրության հասանելիությունը դատական գործերի նյութերին և տեղեկատվությանը․
- Դատական ակտերի հրապարակայնացման հետ կապված խնդիրները․
- Դատարաններում դռնփակ դատական նիստերի անցկացման պրակտիկան, անձնական տվյալների պաշտպանության խնդիրը․
Հայաստանում ողջամիտ ժամկետում արդարացի և հրապարակային դատաքննության իրավունքի սույն զեկույցը բաղկացած է երեք գլխից․ 1-ին գլխում ներկայացված են առաջին ատյանի դատարանների մասին ընդհանուր բնույթի տվյալներ, 2-րդ և 3-րդ գլուխները նվիրված են առաջին և վերաքննիչ ատյանի դատարաներում դատական նիստերի մշտադիտարկման արդյունքներին։
2-րդ և 3-րդ գլուխներում անդրադարձ է կատարվում հետևյալ հարցերին․
- Դատարանի շենքային և նյութատեխնիկական պայմանները․
- դատարանում այցելուների համար պայմանները,
- դատարանի տեխնիկական հագեցվածությունը։
- Դատական նիստերի դահլիճների պայմանները.
- դատական նիստերի դահլիճի նույնականացումը,
- դահլիճի դատավարական հատվածում դատավարության կողմերի համար նախատեսված նստարանների առկայությունը,
- լրատվամիջոցների ներկայացուցիչների ներկայությունը դատական նիստերին
- դատավարության մասնակիցների (դատավարական հատված) և դահլիճում ներկա գտնվող անձանց համար նախատեսված հատվածների (այցելուների հատված) առանձնացվածությունը:
- Դատկան նիստի ընդհանուր կանոնները.
- դատական նիստի բացման ժամը,
- դատական նիստի ժամի մասին տեղեկացումը,
- դատարանի կազմի և քննության ենթակա գործի հրապարակումը նիստի մեկնարկին,
- դատավարության մասնակիցներից մեկի չներկայանալու դեպքում դատական նիստի շարունակումը կամ հետաձգումը,
- չհարցաքննված վկաների ներկայությունը դատական նիստերի դահլիճում,
- դատական նիստերի արձանագրումը,
- դատական նիստի համակարգչային ձայնագրության անընդհատությունը,
- դատավորի և դատավարության մասնակիցների խոսքի լսելիությունը,
- դատական նիստեր, որոնցում հրապարկվել են դատական ակտեր,
- դատական նիստերի հետաձգումները,
- հաջորդող դատական նիստերի միջև ընկած ժամանակային միջակայքը,
- գործի քննության ավարտը,
- իրավունքների ու պարտականությունների պարզաբանումը,
- դռնփակ դատական նիստեր,
- դատավորների հաճախակի փոփոխության ազդեցությունը դատաքննության ժամկետների վրա․
- Դատավորի արձագանքը մշտադիտարկողի ներկայությանը։
[1] Տե՛ս հավելված N 5։
