Դատական իշխանության անկախության հարցը անկախացումից ի վեր Հայաստանի Հանրապետության կարևորագույն խնդիրներից մեկն է եղել, որին տասնամյակներ շարունակ ուղղված են եղել ինչպես օրենսդրական, այնպես էլ պրակտիկայի փոփոխությունների ծրագրեր։
2019 թվականի հոկտեմբերի 10-ին ՀՀ Կառավարության կողմից ընդունվեց Դատական և իրավական բարեփոխումների 2019-2023 թվականների ռազմավարությունն ու դրանից բխող գործողությունների ծրագրերը հաստատելու մասին որոշումը։
Ռազմավարության և դրանից բխող գործողությունների ծրագրերի վերջնանպատակն էր դատարանների և արդարադատության համակարգին առնչվող պետական ինստիտուտների վերակառուցումը անկախության և հաշվետվողականության չափանիշներով, ինչն անհրաժեշտ է ժողովրդավարական պետության զարգացման համար։ Ըստ ռազմավարության՝ դատական համակարգը պետք է լիարժեք անկախանա, որպեսզի կարողանա հավասարակշռող ուժ դառնալ իշխանության մյուս ճյուղերի հետ հարաբերություններում։
Սույն ուսումնասիրությունը ներկայացնում է մի կողմից դատական իշխանության անկախության համար անհրաժեշտ միջազգային չափանիշները, մյուս կողմից ՀՀ ներպետական կարգավորումները՝ համեմատական վերլուծությամբ։ Հաշվի առնելով հատկապես վերջին տարիների զարգացումները՝ առանձնակի ուշադրություն է դարձվում Բարձրագույն դատական խորհրդի՝ որպես դատական իշխանության անկախության ապահովման երաշխավորողի դերը, կազմավորման կարգն ու հիմնական գործառույթները, մասնավորապես՝ դատավորների ընտրությունն ու նշանակումը, առաջխաղացումները, կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելն ու դատավորների գործունեության գնահատումը։ Վերջիններս դատական համակարգի անկախության գնահատման հիմնական բաղադրիչներն են, որոնց մանրամասն ուսումնասիրությունը ներկայացվում է ԶԵԿՈՒՅՑՈՒՄ։ Ստորև ներկայացնում ենք մեր առաջարկությունները։
Բարձրագույն դատական խորհրդի կազմն ու ձևավորումը
- Ապահովել Ազգային ժողովի կողմից Բարձրագույն դատական խորհրդի ոչ դատավոր անդամների թեկնածուների առաջադրման և ընտրության մրցակցային, թափանցիկ և արժանիքահեն գործընթաց։
- Վերանայել Բարձրագույն դատական խորհրդի ոչ դատավոր անդամների ընտրության պրակտիկան՝ բացառելով գործադիր կամ օրենսդիր մարմնի ներկայացուցիչների, ինչպես նաև քաղաքական հարում ունեցող թեկնածուների ընտրությունը Խորհրդում։
- Հստակեցնել ԲԴԽ կազմում Ազգային ժողովի կողմից ոչ դատավոր անդամի թեկնածու իրավաբան-գիտնականներին առաջադրվող պահանջները՝ աշխատանքի հիմնական ուղղությունը, ոլորտը, ժամանակահատվածը, ինչպես նաև հեղինակավոր իրավաբանին առաջադրվող պահանջները և դրա գնահատման օբյեկտիվ չափանիշները։
Դատավորների ընտրություն և նշանակում
- Օրենսդրորեն ամրագրել Բարձրագույն դատական խորհրդի կողմից դատավորների ընտրության և առաջխաղացման առնչությամբ կայացվող որոշումների պատճառաբանված լինելու պահանջը՝ հատկապես բացասական եզրակացությամբ նշանակումների դեպքում։
- Վերացնել Բարձրագույն դատական Խորհրդի կողմից բացասական բարեվարքության գնահատական ունեցող դատավորների թեկնածուների նշանակումն ու առաջխաղացումը դատական համակարգում։
- Օրենսդրությամբ նախատեսել Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովի կողմից կայացվող բարեվարքության գնահատման եզրակացությունների եզրափակիչ մասը հրապարակային դարձնելու պահանջ։
Դատավորների կարգապահական պատասխանատվությունը
- Վերացնել կարգապահական վարույթ հարուցելու իրավասություն ունեցող մարմինների կողմից դատավորների նկատմամբ «պատժիչ» նպատակով կամ ընտրողաբար վարույթ հարուցելու պրակտիկան։
- Վերանայել դատավորների էթիկայի և կարգապահական հարցերով հանձնաժողովի կազմը՝ նախատեսելով կազմում քաղհասարակության լայն ներգրավվածություն։
- Ոչ դատավոր անդամներին առաջադրել մասնագիտական գործունեության հստակ պահանջներ, վերջիններիս համար նախատեսել քաղաքական չեզոքության պարտադիր պահանջ։
- Օրենքով նախատեսել, որ Դատավորների ընդհանուր ժողովը Էթիկայի և կարգապահական հարցերով հանձնաժողովի անդամների ընտրությունը, ինչպես թեկնածուին ընտրելը, այնպես էլ մերժելը, իրականացնում է պատճառաբանված որոշում ընդունելով։Փակուղային իրավիճակներից խուսափելու համար նախատեսել, որ Ընդհանուր ժողովի կողմից ոչ դատավոր անդամ չընտրվելու դեպքում ընտրությունը իրականացվում է Բարձրագույն դատական խորհրդի կողմից։
- Ապահովել, որ Բարձրագույն դատական խորհրդի կողմից դատավորներին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու ցանկացած որոշում պարունակի լիարժեք պատճառաբանություն և հիմնավորում ընտրված կարգապահական պատասխանատվության միջոցի տեսակի առնչությամբ։
- Ապահովել Բարձրագույն դատական խորհրդի կայացած որոշումների դեմ դատավորների կողմից բողոք բերելու իրավունքն ու գործադրել անհրաժեշտ արդյունավետ մեխանիզմները։
Սույն ուսումնասիրությունն իրականացվել է Ժողովրդավարության զարգացման հիմնադրամի օժանդակության շնորհիվ «Արդարացի դատաիրավական բարեփոխումներ» ծրագրի շրջանակներում:
The problem of judicial independence has been one of the most important problems of the Republic of Armenia since independence, to which amendment programs of both legislation and practice have been directed for decades.
On October 10, 2019, the Government of the Republic of Armenia adopted the decree on approving the strategy for the years 2019-2023 of judicial and legal reforms and actions plan resulting from it.
The final purpose of the strategy and actions plan resulting from it was to reconstruct state structures related to the system of courts and justice according to the standards of freedom and accountability, which is necessary for the development of a democratic state. According to the strategy, the judicial system should be completely independent to become a balancing power in relations with other branches of the government.
This study, on the one hand, represents the international standards necessary for the independence of the judicial system, on the other hand, the domestic regulations of the RA with a comparative analysis. Taking into account the developments of recent years, special attention is paid to the role of the Supreme Judicial Council as a guarantor of ensuring the independence of the judiciary, the order of formation and the main functions, in particular, the selection and appointment of judges, promotions, disciplinary liability and evaluation of the activities of judges. The latter are the main components for the evaluation of the independence of the judicial system, the thorough study of which is presented in the REPORT. Our recommendations are presented below.
RECOMMENDATIONS
The composition and formation of the Supreme Judicial system
- Ensure a competitive, transparent and meritorious process of nomination and selection of non-judge member candidates of the Supreme Judicial Council by the National Assembly.
- Review the practice of selecting non-judge members of the Supreme Judicial Council, excluding the selection of representatives of the executive or legislative body, as well as politically connected candidates in the Council.
- Clarify the requirements set by the National Assembly for non-judge member candidate lawyers-scientists in the SJC: the main direction, field and period of the work, as well as the requirements set for a reputable lawyer and the objective criteria for its evaluation.
Selection and appointment of judges
- Legislate the requirement that decisions made by the Supreme Judicial Council on the selection and promotion of judges be substantiated, particularly in cases of appointments with negative conclusions.
- Eliminate the appointment and promotion of the candidates of judges having low integrity in the judicial system by the Supreme Judicial Council.
- Legislatively provide the requirement to make public the final part of the conclusions for the evaluation of integrity made by the Corruption Prevention Committee.
The disciplinary liability of judges
- Abolish the practice of initiating proceedings of selective or “punitive” purposes by the competent bodies having the right to initiate disciplinary proceedings against the judges.
- Review the composition of the Ethics and Disciplinary Committee of Judges, planning a broad involvement of the civil society.
- To present clear requirements of professional activity to the non-judge members, to envisage a mandatory requirement of political neutrality for the latter.
- To establish by law that the General Assembly of Judges must make a justified decision when selecting or rejecting members for the Ethics and Disciplinary Committee of judges. To avoid deadlock situations, to provide that in the event that a non-judge member is not elected by the General Assembly, the selection is carried out by the Supreme Judicial Council.
- Ensure that any decision on subjecting judges to disciplinary liability by the Supreme Judicial Council be fully substantiated and reasoned for the type of the disciplinary liability chosen.
- Ensure the right of judges to appeal against the decisions of the Supreme Judicial Council and implement the necessary effective mechanisms.
This study was conducted thanks to the support of the Democracy Development Foundation within the framework of the “Integrity of Justice Reforms” project.
[:]
