«Ընտրական համակարգերի միջազգային հաստատության» (IFES) աջակցությամբ իրականացվող «Հակակոռուպցիոն պայմանագրերի և չափանիշների իրականացում» ծրագրի շրջանակում ՀՔԱ Վանաձորի գրասենյակը վերլուծում է կոռուպցիայի համատեքստն՝ ըստ միջազգային կազմակերպությունների կողմից Հայաստանի Հանրապետության վերաբերյալ ներկայացված առաջարկությունների։ Ծրագրի շրջանակում ընտրել ենք ՀՀ վերաբերյալ միջազգային կազմակերպությունների 5 առաջարկություններ և իրականացնում ենք գործողություններ, որոնցով կնպաստենք առաջարկությունների կատարմանը։ Ընտրված առաջարկություններից մեկը՝ «Բարեփոխել դատախազների հավաքագրման և պաշտոնի բարձրացման ընթացակարգերը, այդ թվում i) Մեծացնելով Որակավորման կոմիտեում որոշումների կայացման գործընթացի թափանցիկությունը՝ սահմանափակելով Գլխավոր Դատախազի հայեցողական լիազորությունները և պահանջելով, որ վերջինս գրավոր բացատրություն տա իր որոշումների վերաբերյալ, և ii) թույլ տալով չընդունված թեկնածուներին դիմել դատարան՝ իրավական հստակ և կոնկրետ դրույթների հիման վրա: Առաջարկություն ներկայացվել է Կոռուպցիայի դեմ պետությունների խմբի (GRECO) կողմից։
1․ Վերը նշված առաջարկությամբ բարձրացված իրավահարաբերությունները կարգավորվում են ՀՀ դատախազության մասին օրենքով և ՀՀ գլխավոր դատախազի 2018 թ․ ապրիլի 26-ի թիվ 44, 2018 թ ապրիլի 26-ի թիվ 43 և 2021 թ․ ապրիլի 26-ի թիվ 42 հրամաններով։
Նշված իրավական նորմերի ուսումնասիրությունից պարզ է դառնում, որ դատախազների առաջխաղացման և պաշտոնի բարձրացման ընթացակարգերում կան բացթողումներ, օրենսդրական խութեր, որոնց պատճառով չի ապահովվում գործընթացի հաշվետվողականությունն ու թափանցիկությունը, գլխավոր դատախազն ունի բազում հայեցողական լիազորություններ։
Այսպես՝ Դատախազության մասին ՀՀ օրենքի 38-րդ հոդվածի համաձայն՝ 1. Դատախազների թեկնածությունների ցուցակը համալրվում է բաց և փակ մրցույթի միջոցով: Բաց մրցույթն անցկացնում է դատախազության որակավորման հանձնաժողովը, որպես կանոն, տարին մեկ անգամ` յուրաքանչյուր տարվա հունվար ամսին: Անհրաժեշտության դեպքում արտահերթ բաց մրցույթ կարող է անցկացվել գլխավոր դատախազի հանձնարարությամբ: Դատախազների թեկնածությունների ցուցակում լրացումներ կատարելու համար գլխավոր դատախազի հանձնարարությամբ տարվա ընթացքում կարող է անցկացվել հավակնորդների փակ մրցույթ: Բաց և փակ մրցույթների կազմակերպման կարգը սահմանվում է գլխավոր դատախազի հրամանով:
Դատախազության մասին ՀՀ օրենքն ու մրցույթի անցկացման Կարգը նախատեսում են, որ Դատախազների թեկնածությունների ցուցակները համալրելու նպատակով ՀՀ գլխավոր դատախազի հանձնարարությամբ տարվա ընթացքում կարող է անցկացվել դատախազների հավակնորդների փակ մրցույթ: Փակ մրցույթի մասին հրապարակային հայտարարություն չի տարածվում, դրա մասին դատախազները իմանում են անհատական հրավերի միջոցով։ Այսինքն՝ գլխավոր դատախազը կամ իր հանձնարարությամբ որևէ այլ դատախազ որոշ դատախազների տեղեկացնում է փակ մրցույթի անցկացման մասին, որից հետո բնականաբար հնարավորություն ունի ընտրելու և պաշտոնի նշանակելու իր հավանությանն արժանացած մասնագետին։ Այս տարբերակով կարող են գլխավոր դատախազությունում իրականացվել կարևոր նշանակումներ, և որևէ մեկի միջամտությունը այս ընթացակարգում բացառված է։ Հասարակությունը որևէ ձևով չի տեղեկանում պաշտոնների թափուր լինելու կամ դրանց համալրման համար անհրաժեշտ պայմանների մասին։
Փակ մրցույթը այս տարբերակով իրականացնելը իր մեջ կարող է պարունակել կոռուպցիոն ռիսկեր։ Դատախազների հավակնորդների ցուցակի համալրման համար գլխավոր դատախազի ցուցումով իրականացվող փակ մրցույթը չի ապահովում գործընթացի թափանցիկությունը և հրապարակայնությունը, բացի դրանից՝ այս մրցույթի պայմաններում տեսանելի ու չափելի չեն հավակնորդների մասնագիտական կարողությունները։ Հետևաբար՝ պարզ էլ չէ, թե ընտրությունը ինչ հատկանիշնեերով է իրականացվում։ Այս տարբերակում մրցույթի անցկացման անաչառությունը արդեն կասկածի տակ է դրվում։
Այսպիսով՝ առաջարկում ենք փոփոխել «Դատախազության մասին» ՀՀ օրենքով սահմանված փակ մրցույթին վերաբերելի կարգավորումներն ու ըստ այդմ՝ վերացնել համակարգում պաշտոնի փակ մրցույթով նշանակումները:
2․ Դատախազության համակարգում դատախազների պաշտոնի նշանակումը կատարում է գլխավոր դատախազը, այս գործընթացում կարևոր դերակատարում ունի նաեւ որակավորման հանձնաժողովը: Որակավորման հանձնաժողովի գործունեության եւ կազմավորման կարգավորումները նախատեսված են «Դատախազության մասին» ՀՀ օրենքով: Մասնավորապես՝ օրենքի 23-րդ հոդվածի համաձայն՝ գլխավոր դատախազին առընթեր գործում է էթիկայի եւ որակավորման հանձնաժողովներ:
Վկայակոչված հոդվածով սահմանվում է նաեւ որակավորման հանձնաժողվի կազմը: Մասնավորապես՝ Որակավորման հանձնաժողովը կազմված է ինն անդամից, իսկ «Ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձման մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքով նախատեսված գործառույթներ իրականացնող դատախազների թեկնածությունների ցուցակի համալրման նպատակով անցկացվող բաց մրցույթի դեպքում՝ տասնմեկ անդամից: Որակավորման հանձնաժողովի կազմի մեջ են մտնում արդարադատության ակադեմիայի ռեկտորը, գլխավոր դատախազի կողմից նշանակվող գլխավոր դատախազի մեկ տեղակալ, չորս դատախազ և երեք իրավաբան-գիտնական, իսկ ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձմանն ուղղված գործառույթներ իրականացնող դատախազների թեկնածությունների ցուցակի համալրման նպատակով անցկացվող բաց մրցույթի դեպքում՝ նաև երկու փորձագետ, որոնց նշանակում է գլխավոր դատախազը: Փորձագետները պետք է ունենան ապօրինի ակտիվների վերադարձի ոլորտում գիտական կամ պրակտիկ աշխատանքի կամ կոռուպցիոն հանցագործությունների քննության առնվազն երեք տարվա փորձառություն:
Որակավորման հանձնաժողովը ղեկավարում է գլխավոր դատախազի տեղակալը:
Օրենքով սահմանված է նաեւ, որ հանձնաժողովների գործունեության, ինչպես նաև դատախազ անդամների ընտրության կարգը սահմանում է գլխավոր դատախազը:
Համալիր կարգավորումների այս ներկայացումը ցույց է տալիս, որ ինչպես գլխավոր դատախազի նշանակման, այնպես էլ վերջինիս կողմից դատախազների նշանակման գործում արտաքին անկախ փորձագիտական մասնակցություն չկա։
Դատախազների նշանակման գործընթացում թեպետեւ նախատեսված է որակավորման հանձնաժողովը, սակայն վերջինս առավելապես կազմված է դատախազներից։ Ընդ որում՝ ինչպես վերջիններս, այնպես էլ իրավաբան-գիտնականները նշանակվում են գլխավոր դատախազի կողմից։ Այսինքն՝ չնայած հանձնաժողովի առկայությանը, բոլոր որոշումների կայացման մեջ հիմնական դերակատարումը վերապահված է գլխավոր դատախազին և բոլոր որոշումները կայացվում են նրա կողմից:
Օրենքով կամ այլ իրավական ակտով սահմանված չեն նաեւ սկզբունքները կամ չափանիշները, որոնց հիման վրա տեղի է ունենում հանձնաժողովի դատախազ անդամների եւ իրավաբան-գիտնականների ընտրությունը, ինչը նշանակում է, որ որակավորման հանձնաժողովի ձեւավորման եւ անդամների ընտրության ու նշանակման գործում էական դերակատարումը տրված է գլխավոր դատախազին: Նման կագավորումներն ու ձևավորման ընթացակարգը չի ապահովում հանձնաժողովի անաչառությունը և դրա ձևավորման թափանցիկությունն ու հրապարակայնությունը։
Համակարգում նշանակումների նկատմամբ հանրային վստահության բարձրացման եւ առավել անկախ ու արդյունավետ գործունեություն ապահովելու համար անհրաժեշտ է վերանայել որակավորման հանձնաժողովի կազմը, ձևավորման ընթացակարգն ու անդմաներին ներկայացվող պահանջները:
Գտնում ենք, որ պետք է վերացվեն գլխավոր դատախազին տրված անսահմանափակ լիազորություններն ու մենաշնորհը, ինչի համար պետք է ձևավորվի նաեւ որակավորման հանձնաժողովի անդամներին ընտրող մրցութային հանձնաժողով, իսկ վերջինիս կազմում կլինեն՝
- Գլխավոր դատախազության երկուական ներկայացուցիչ
- 2 իրավաբան գիտնական
- քաղհասարակության 2 ներկայացուցիչ
Մրցութային հանձնաժողովի կողմից որակավորման հանձնաժողովի անդամների ընտրությունը պետք է անցկացվի հրապարակայնության, թափանցիկության ու օբյեկտիվության սկզբունքների հիման վրա՝ որպես հիմնական չափանիշ ընդունելով թեկնածուների մասնագիտական կարողություններն ու ունակությունները:
Մրցութային հանձնաժողովի կողմից ձևավորվող որակավորման հանձնաժողովը կազմված կլինի 9 անդամից՝
- չորս դատախազ
- ՀՀ արդարադատության ակադեմիայի ռեկտորը
- երեք իրավաբան-գիտնական
- քաղհասարակության մեկ ներկայացուցիչ
Հանձնաժողովի բոլոր անդամները պարտադիր անցնում են բարեվարքության ստուգում:
Դատախազության մասին Օրենքի դրույթների համաձայն՝ դատախազության համակարգում նշանակումների հիմնական պատասխանատուն եւ էական դերակատարում ունեցող անձը գլխավոր դատախազն է: Վերջինիս որոշման հիմքում ընկած են առաջխաղացման ցուցակները: Առաջխաղացման ցուցակները կազմվում են ՀՀ Արդարադատության ակադեմիայում ուսուցման արդյունքների ամփոփման ավարտին եւ դրա հիման վրա։ Ոչ «Դատախազության մասին», ոչ էլ «Արդարադատության ակադեմիայի մասին» օրենքները ըստ էության լրացուցիչ չեն հստակեցնում, թե ինչ սկզբունքով եւ ընթացակարգով է տեղի ունենում ցուցակներից ընտրությունն ու նշանակումը, ինչ չափանիշի հիման վրա են ուսումնառությունն ստացած թեկնածուները նախապատվություն ստանում եւ նշանակվում գլխավոր դատախազի կողմից։
Այսինքն՝ հաստատված ցուցակներից թեկնածուի ընտրության ու դատախազի պաշտոնի նշանակման գործում գլխավոր դատախազին տրված է չափազանց մեծ հայեցողություն, ինչը կարող է հանգեցնել կոռուպցիոն ռիսկերի եւ մեծացնել նշանակումների եւ ըստ այդմ՝ նաեւ համակարգի նկատմամբ անվստահության:
Նշված խնդիրն ու դատախազության համակարգում պաշտոնի նշանակման գործընթացը առավել վստահելի ու կանխատեսելի դարձնելու նպատակով առաջարկվում է գործող կարգավորումներում կատարել լրացում եւ նախատեսել գլխավոր դատախազի կողմից ցուցակից թեկնածուի նշանակում՝ ըստ Արդարդատության ակադեմիայում կրթության եւ ավարտի հանրագումարային միավորների նվազման կարգի: Այսինքն՝ առաջնահերթությամբ պաշտոնի նշանակվում է առավել բարձր միավոր հավաքած թեկնածուն՝ ըստ հերթականության, իսկ հավասար միավորների պարագայում առաջնահերթությունը տրվում է ավելի երկար փորձառություն ունեցող թեկնածուին:
3․ Ինչպես թվարկված մյուս հարաբերություններում, Դատախազների կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու հարցում եւս հիմնական դերակատարումը եւ որոշման կայացումը վերապահված է գլխավոր դատախազին։ Դատախազներին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու գործընթացում դերակատարում ունի նաեւ էթիկայի հարցերով հանձնաժողովը։
Օրենքով եւ կարգով նախատեսվող գործառույթների եւ կարգապահական պատասխանատվության ընթացքի արդյունավետ անցկացման համար կարեւոր են դրանում ներգրավված մարմինների գործունեության երաշխիքները։ Այս առնչությամբ առանձակի կարեւորություն ունի էթիկայի եւ կարգապահական հարցերով հանձնաժողովի ձեւավորման կարգն ու կազմը։
Կարգապահական եւ էթիկայի հարցերով հանձնաժողովի ձեւավորումը կատարվում է բացառապես գլխավոր դատախազի կողմից, որը նաեւ առանցքային դերակատարում ունի դատախազներին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու հարցում։ Այս դեպքում ևս բացակայում են հստակ չափանիշները, թե ինչ կարգով է տեղի ունենում անդամների ընտրությունը։
Կարգապահական հանձնաժողովի գործառույթները էլ ավելի թափանցիկ դարձնելու համար նախ առաջարկվում է Էթիկայի հանձնաժողովի անդամների ընտրության նպատակով ձևավորել մրցութային հանձնաժողով՝ մրցութային հանձնաժողովի կազմում ներգրավելով երկու դատախազ, երկու իրավաբան-գիտնական եւ քաղաքացիական հասարակության մեկ ներկայացուցիչ: Մրցութային հանձնաժողովը լիազորված կլինի ձևավորելու կարգապահական հանձնաժողովի հետևյալ կազմը՝ չորս դատախազ եւ չորս իրավաբան-գիտնական։
4․ Առաջխաղացման ցուցակի կազմման մեխանիզմը կարևոր նշանակություն ունի հավասար հնարավորություններ ունեցող, կամ հավասար ցուցանիշներ հավաքած մասնակիցների նշանակման տեսանկյունից։ Այն դեպքում, երբ օրինակ հավասար միավորներ հավաքած մի քանի հավակնորդ կլինեն ու ցուցակը կազմված կլինի այբբենական հերթականությամբ՝ առաջին համարից սկսած, ընտրություն կատարելը կդիտվի անաչառ, իսկ եթե ցուցակը կազմված լինի կամայական հերթականությամբ (կամ ոչ կամայական՝ որևէ մեկի կողմից սահմանած հերթականությամբ), այս դեպքում նույն սկզբունքով ընտրությունը կարող է անաչառության որոշակի խնդիրներ առաջացնել։
Սույն փաստաթղթում թվարկված իրավական խնդիրները և բացերը հանգեցնում են որակավորման հանձնաժողովում որոշումների կայացման գործընթացի թափանցիկության խաթարման, գործող կարգով մեծ են ՀՀ գլխավոր դատախազի հայեցողական լիազորությունները և ազդեցությունը՝ որակավորման հանձնաժողովի որոշումների վրա։ Իսկ առաջարկվող փոփոխություններից հետո կմեծանա հանձնաժողովի թափանցիկությունն, ու կնվազի Գլխավոր դատախազի հայեցողական լիազորությունը, և ըստ էության կատարված կլինի GRECO-ի առաջարկության պահանջը։
[:en]
In the frame of the project “Implementation of Anti-Corruption Treaties and Standards” implemented with the support of the International Foundation for Electoral Systems (IFES), Helsinki Citizens’ Assembly Vanadzor Office (HCAV) is analyzing the corruption context in line with recommendations issued by international organizations with respect to the Republic of Armenia. In the frame of the project, we chose five recommendations issued by international organizations with respect to the RA, and we are carrying out activities to contribute to implementation of those recommendations. One of the chosen recommendations is as follows, “Reform the procedures for the recruitment and promotion of prosecutors, including by i) increasing transparency of the decision-making process within the Qualification Committee, circumscribing the discretionary powers of the Prosecutor General and requiring him/her to give written motivations for his/her decisions and ii) allowing unsuccessful candidates to appeal to a court, on the basis of specific and precise legal provision”. The recommendation was issued by GRECO.
1․ The legal relations mentioned in the abovementioned recommendation are regulated by the RA Law on the Prosecutor’s Office, and the RA Prosecutor General’s decree N 44 of 26 April 2018, decree N 43 of 26 April 2018, and decree N 42 of 26 April 2021.
The study of the aforementioned legal norms shows that there are shortcomings and legislative problems in the procedures for the recruitment and promotion of prosecutors, and as a result, they do not ensure the accountability and transparency of the whole process, the Prosecutor General has a plethora of discretionary powers.
According to Article 38 of the RA Law on Prosecutor’s Office, 1. The list of prosecutor candidates is replenished through open and closed competitions. The open competition is held by the Qualification Commission of the Prosecutor’s Office, as a rule, once a year in January. If necessary, a snap open competition can be conducted by the assignment of the Prosecutor General. With the purpose of replenishing the list of candidate prosecutors, as assigned by the Prosecutor General, a closed competition of contenders can be conducted during the year. The procedure of organizing open and closed competitions is established by the order of the Prosecutor General.
The RA Law on the Prosecutor’s Office and the Regulation of the competition establish that, as assigned by the RA Prosecutor General, a closed competition of contenders for prosecutor candidates can be conducted during the year in order to replenish the list of prosecutor candidates. No public announcement is made regarding the closed competition, and prosecutors learn about it through individual invitations. This means that the Prosecutor General or another prosecutor – as assigned by the Prosecutor General – inform some prosecutors regarding the closed competition, after which they have an opportunity to choose a specialist and appoint him/her to the position. This option can be used to make important appointments in the Prosecutor General’s Office, and no one can interfere in this procedure. The public is never informed about the vacancies or the conditions required to be eligible to take the positions.
Conducting the closed competition this way may contain corruption risks. The closed competition conducted as assigned by the Prosecutor General in order to replenish the list of prosecutor candidates does not ensure transparency and publicity of the process; moreover, in the conditions of this competition, professional capacities of the contenders are not visible and measurable. Therefore, it is also unclear what criteria are in place for making the choice. In this option, impartiality of the competition is called into doubt.
Thus, we recommend changing the regulations regarding the closed competition established under the RA Law on the Prosecutor’s Office and eliminating appointment of positions in the system through closed competitions.
2․ The Prosecutor General makes appointments of prosecutors in the procuracy system; the Qualification Commission also plays an important role in this process. The regulations of formation and functioning of the Qualification Commission are established under the RA Law on the Prosecutor’s Office. In particular, according to Article 23 of the Law, Ethics Commission and Qualification Commission function adjunct to the Prosecutor General.
The above-mentioned Article establishes the composition of the Qualification Commission. In particular, the Qualification Commission comprises nine members; while in case of an open competition held to fill up the list of prosecutor candidates performing the functions established by the RA Law on Confiscation of Property of Illegal Origin, the Commission comprises eleven members. The Qualification Commission includes the Rector of the Justice Academy, one Deputy Minister of Justice appointed by the Minister of Justice, four prosecutors and three legal scholars, and in case of an open competition held to replenish the list of prosecutor candidates performing functions aimed at confiscating property of illegal origin, the Commission also includes two experts appointed by the Prosecutor General. The experts must have at least three years of experience in academic or practical work in the field of illegal asset recovery or investigation of corruption crimes.
The Qualification Commission is headed by the Deputy Prosecutor General.
The law also states that the Prosecutor General establishes the regulation of the functioning of the commissions, as well as the procedure of choosing prosecutor members.
The above-mentioned complex regulations show that there is no external expert participation in the appointment of the Prosecutor General, as well as appointment of prosecutors by the Prosecutor General.
Though the Qualification Commission participates in the appointment of prosecutors, it is mostly made of prosecutors. Moreover, both the prosecutors and legal scholars are appointed by the Prosecutor General. This means that despite the existence of the Commission, the Prosecutor General is the main decision-maker and all the decisions are taken by him.
There are also no principles or criteria established by law or other legal acts based on which the Commission’s prosecutor members and legal scholars are chosen. This means that the Prosecutor General is the main actor in the formation, and selection of members of the Qualification Commission. Such regulations and formation procedure do not ensure impartiality of the Commission, as well as transparency and publicity of its formation.
It is necessary to review the composition of the Qualification Commission, its formation procedure, as well as the requirements presented to its members, in order to increase public trust in appointments in the system and ensure more independent and effective functioning.
We find it necessary to eliminate the unlimited powers and monopoly of the Prosecutor General, and for this purpose, a Competition Commission should be formed to select the members of the Qualification Commission. The Competition Commission shall comprise:
– Two representatives of the Prosecutor General’s Office
– 2 legal scholars
– 2 civil society representatives
The Competition Commission shall choose the members of the Qualification Commission based on the principles of publicity, transparency and objectivity, and the main criterion shall be the candidates’ professional competencies and abilities.
The Qualification Commission formed by the Competition Commission shall comprise 9 members:
– Four prosecutors
– Rector of the Academy of Justice
– Three legal scholars
– One civil society representative
All the commission members must undergo an integrity check.
According to the provisions of the Law on the Prosecutor’s Office, the Prosecutor General is the main actor and the main person in charge of appointments in the procuracy system. His decisions are based on the promotion lists. Promotion lists are compiled at the end of and based on the results of the study in the RA Academy of Justice. Neither the Law on the Prosecutor’s Office, nor the Law on the Academy of Justice specify which principle and procedure are applied to make a choice from the lists and make an appointment, what criteria are used for the Prosecutor General to give preference to candidates who have had the relevant training and to appoint them in the position.
This means that the Prosecutor General has too much discretion in the selection of a candidate from the approved lists and appointment of the prosecutor, which can lead to corruption risks, and enhance mistrust towards appointments and thus also the system in general.
To make more trustworthy and predictable the process of appointments in the system of Prosecutor’s Office, we recommend making an amendment to the acting regulations and establish that the Prosecutor General makes an appointment from the list according to the education received in the Academy of Justice and the descending order of cumulative scores of the study. This means that in terms of appointment to the office, priority shall be given to the candidate with higher scores, and in case of equal scores, priority shall be given to the candidate with longer experience.
3․ Just as in all the listed relations, the Prosecutor General is also the main actor and decision-maker in bringing prosecutors to disciplinary liability. The Ethics Commission also plays an important role in terms of bringing prosecutors to disciplinary liability.
Safeguards of the activity of bodies involved in the Commission play an important role for the effective implementation of the functions established by the law and the regulation, as well as disciplinary liability. The procedure of the formation and the composition of the Ethics and Discipline Commission are particularly important in this regard.
The formation of the Discipline and Ethics Commission is carried out exclusively by the Prosecutor General, who also has a central role in terms of bringing prosecutors to disciplinary liability. In this case, there are again no established criteria for the selection of members.
To make more transparent the functions of the Discipline Commission, first of all we recommend forming a competition commission (for the selection of the members of the Ethics Commission) comprising two prosecutors, two legal scholars and one civil society representative. The competition commission shall have the power to select four prosecutors and four legal scholars of the Discipline Commission.
