2018 թվականի հեղափոխության արդյունքում ձևավորված կարևորագույն ակնկալիքներից է նոր բովանդակության և որակի պետական կառավարման համակարգի կազմավորումը, ինչն անխուսափելիորեն պահանջում է հանրային ծառայողին ներկայացվող չափանիշների վերանայում և վերաիմաստավորում։
Այս հարցը ներկայում արդիական է դատական իշխանության ձևավորման ու կատարելագործման համատեքստում, քանզի վերջինիս նկատմամբ հանրային վստահությունը նախահեղափոխական ժամանակահատվածում, ինչպես և՝ ներկայում, խիստ ցածր է։ Դատարանների կոռումպացվածությունը, քաղաքական էլիտայի շահերին սպասարկումը, քրեաօլիգարխիկ խմբավորումներին չվնասելու ձգտումն այլևս անընդունելի են հետհեղափոխական Հայաստանում։ Այժմ օրակարգային է դատական համակարգը զտելու և մաքրելու քաղաքականության ամրագրումը և դրա անկախության իրավական ու փաստական երաշխիքների ապահովումը։
Դատական համակարգում բացահայտված խնդիրները լուծելու գործընթացում կարևորագույն դերակատարում ունի դատավորների բարեվարքության ստուգումը։ Այս գործառույթն իրականացվում է Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովի (այսուհետ՝ ԿԿՀ) կողմից՝ «Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովի մասին» օրենքի, «Դատական օրենսգիրք» ՀՀ սահմանադրական օրենքի (այսուհետ՝ Դատական օրենսգիրք) և այլ իրավական ակտերի կարգավորումների համաձայն։ Բարեվարքության ստուգման նախատեսված շրջանակները ներառում են թեկնածուների կոռուպցիոն կենսակերպի և վարքագծի ուսումնասիրությունն ու հետազոտումը՝ ԿԿՀ-ին ընձեռված իրավական գործիքակազմի օգտագործմամբ։
Դատավորների թեկնածուների ընտրության գործընթացում պետական ռեսուրսների արդյունավետ օգտագործման, դատավորի կոչմանը և արդարադատության իրականացմանն առավելապես համապատասխանող թեկնածուների ընտրության գործում չափազանց կարևոր է թեկնածուների հավակնորդների մասնագիտական և բարեվարքության պահանջներով զտման ճիշտ փուլային հաջորդականության սահմանումը: Այս խնդիրը հատկապես ակնառու է ՀՀ սահմանադրական դատարանի դատավորների թեկնածուների առաջադրման կապակցությամբ ներկայումս հանրության շրջանում ծավալված բուռն քննարկումների ֆոնին։
Պետք է արձանագրել, որ տարբեր երկրներում թեկնածուների հավակնորդների ստուգման փուլային հաջորդականությունը տարբեր է, ինչը կարող է պայմանավորված լինել այդ երկրների դատական համակարգերում առկա խնդիրներով, հասարակության շրջանում դատավորի կերպարի նկատմամբ վստահությամբ, պետության նյութական հնարավորություններով և այլ հանգամանքներով։
Հայաստանում դատավորների նշանակման իրավական գործընթացն ամրագրված է ՀՀ Սահմանադրության 7-րդ գլխում, Դատական օրենսգրքում և «Սահմանադրական դատարանի մասին» ՀՀ սահմանադրական օրենքում։ Բացառությամբ ՀՀ սահմանադրական դատարանի դատավորների և բարձրագույն դատական խորհրդի (այսուհետ՝ ԲԴԽ) անդամներից, մյուս դատավորների նշանակման գործընթացն իրականացվում է Դատական օրենսգրքի 96-րդ հոդվածի համաձայն՝ հետևյալ փուլերով․
- հայտի ներկայացում և ստուգում,
- գրավոր քննություն,
- հարցազրույցի անցկացում։
Առաջին փուլում՝ դատավորի թեկնածուների հավակնորդների ցուցակում ընդգրկվել ցանկացող անձը Դատական օրենսգրքի 98-րդ հոդվածի համաձայն՝ ԲԴԽ է ներկայացնում հայտ և դրան կից փաստաթղթեր, որոնց շարքում՝ նաև ԲԴԽ-ի սահմանած ձևով համաձայնություն՝ իր վերաբերյալ պետական մարմիններից և պաշտոնատար անձանցից, հավակնորդներին ներկայացվող պահանջների համապատասխանության ստուգման սահմաններում, անհրաժեշտ անձնական տվյալներ, այդ թվում՝ բժշկական գաղտնիք հանդիսացող և այլ տեղեկություններ ստանալու մասին, ինչպես նաև բարեվարքության վերաբերյալ հարցաթերթիկ։ Դատական օրենսգրքի 99-րդ հոդվածի համաձայն՝ դատական դեպարտամենտը ստուգում է հայտի և կից փաստաթղթերի, բացառությամբ՝ բարեվարքության հարցաթերթիկի, լիարժեքությունն ու սահմանված պահանջներին համապատասխանությունը, այդ թվում՝ գրավոր հարցումների միջոցով։
Երկրորդ փուլում նախատեսվում է դատավորների թեկնածուների հավակնորդների մասնագիտական գիտելիքների ստուգում՝ դատական դեպարտամենտի և ԲԴԽ կողմից դատավորների թեկնածուների հավակնորդների համար գրավոր քննություն կազմակերպելու և անցկացնելու միջոցով։
Երրորդ փուլում՝ Դատական օրենսգրքի 107-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1.1 կետի համաձայն՝ Դատական դեպարտամենտը գրավոր քննության փուլը հաղթահարած դատավորի թեկնածուների միասնական ցուցակը՝ հարցազրույցի անցկացումը նախապատրաստելու և անցկացնելու նպատակով ԲԴԽ ներկայացնելու հետ միաժամանակ ԿԿՀ է ներկայացնում գրավոր քննության փուլը հաղթահարած թեկնածուների ցուցակում ներառված հավակնորդների բարեվարքության վերաբերյալ լրացված հարցաթերթիկները՝ մեկամսյա ժամկետում խորհրդատվական եզրակացություն ստանալու համար։
Ինչպես երևում է օրենսդրական կարգավորումներից, դատավորների թեկնածուների հավակնորդների բարեվարքության ստուգումն իրականացվում է ընտրության գործընթացի վերջին փուլում՝ գրավոր քննությունը հաջողությամբ հաղթահարած թեկնածուների համար։ Փաստորեն՝ ընդհանուր իրավասության և մասնագիտական դատարանների պարագայում պետությունը ծախսում է հսկայական ռեսուրսներ թեկնածուների մասնագիտական գիտելիքները գրավոր քննության եղանակով ստուգելու համար, մինչդեռ հետո կարող է պարզվել, որ թեկնածուն ունի խնդիրներ բարեվարքության հետ։
Թեև ընտրության գործընթացը տարբեր է, ՀՀ սահմանադրական դատարանի դատավորների և ԲԴԽ անդամների թեկնածուների պարագայում նրանց բարեվարքության ստուգումը ևս նախատեսվում է ուշ փուլերում։ Մասնավորապես՝ ՀՀ սահմանադրության 174-րդ, 213-րդ հոդվածների համաձայն, ինչպես նաև Դատական օրենսգրքի 81-րդ հոդվածի համաձայն՝ ՀՀ սահմանադրական դատարանի դատավորների և ԲԴԽ՝ դատավոր չհանդիսացող 5 անդամների ընտրությունն իրականացվում է Ազգային ժողովի միջոցով, իսկ թեկնածուներին առաջադրում են ՀՀ նախագահը, կառավարությունը, Ազգային ժողովը ։ Այս թեկնածուները չեն անցնում գրավոր քննության փուլով, և նրանց բարեվարքության ստուգումը ԿԿՀ կողմից սկսվում է պաշտոնական առաջադրումից հետո՝ մինչև Ազգային ժողովի կողմից ընտրության գործընթացը։ ԲԴԽ՝ դատավոր հանդիսացող անդամներն ընտրվում են դատավորների ընդհանուր ժողովի կողմից դատական դեպարտամենտի կողմից կազմված՝ առաջին, վերաքննիչ և վճռաբեկ ատյանի դատարանները ներկայացնող և ԲԴԽ անդամին ներկայացվող պահանջները բավարարող դատավորներից։ Վերջիններիս բարեվարքությունը ստուգվում է ԿԿՀ կողմից մինչև դատավորների ընդհանուր ժողովի նիստը։ Այս դեպքում ևս պետք է արձանագրել, որ առավել նպատակահարմար է դատական դեպարտամենտի կողմից ԲԴԽ դատավոր հանդիսացող անդամի թեկնածուների ցուցակները կազմել ԿԿՀ կողմից բարեվարքության ստուգումից հետո, որի պարագայում նախապես կստուգվի թեկնածուների բարեվարքությունը, այնուհետ՝ կքննարկվի ԿԿՀ եզրակացությամբ բարձրացված հարցերը, ինչից հետո դատավորների ընդհանուր ժողովը ձեռնամուխ կլինի ընտրության գործընթացին։ Հատկապես ներկայումս առաջարկվող տարբերակը չափազանց կարևոր գործընթաց է, քանի որ ԲԴԽ դատավոր հանդիսացող անդամների թեկնածուների բարեվարքության ստուգումը նշանակում է ստուգել գործող դատավորների բարեվարքությունը։
Ի լրումն վերոնշյալ հանգամանքների պետք է նկատել, որ բարեվարքության ստուգման գործընթացում օրենսդրությունը ԿԿՀ-ին հնարավորություն չի տալիս թեկնածուներից ստանալ պարզաբանում՝ ինչպե՛ս գրավոր, այնպե՛ս էլ՝ առերես շփման միջոցով, ինչի արդյունքում ԿԿՀ եզրակացության ամբողջականությունն ու օբյեկտիվությունը համապարփակ ձևով չի ապահովվում։ Կարծում ենք, որ դա լրջագույն բաց է՝ հատկապես դատավորների պարագայում, քանի որ հենց բարեվարքության գործոնն ու դրա ընկալումն են հանրության շրջանում դատական իշխանության նկատմամբ վստահության ցածր աստիճանի հիմնական պատճառները։
Վերը նկարագրված խնդիրների հաղթահարման նպատակով առաջարկում ենք․
????դատավորների թեկնածուների հավակնորդների բարեվարքության ստուգումն իրականացնել փաստաթղթերի ստուգման փուլից հետո՝ որպես ներկայացվող պահանջներին համապատասխանության գործոն։ Դատական օրենսգրքի 98-րդ հոդվածում նշված հայտին կից փաստաթղթերը ստուգելու գործընթացին զուգահեռ հարկավոր է 13.1 կետով նախատեսված բարեվարքության վերաբերյալ հարցաթերթիկն անմիջապես ուղարկել ԿԿՀ՝ խորհրդատվական եզրակացության համար։ Անհրաժեշտ է բարեվարքության ստուգման գործընթացը՝ ուղղորդող չափանիշների հստակեցմամբ նախատեսել թեկնածուների ներկայացվող պահանջների ստուգման առաջին փուլում, իսկ դրանց չբավարարելու դեպքում բացառել այդ թեկնածուների հավակնորդների մասնակցությունը հետագա գործընթացին․
????ՀՀ սահմանադրական դատարանի և ԲԴԽ դեպքում նախատեսել մեխանիզմ՝ առաջադրող կառույցների կողմից մինչև առաջադրումը ստանալու թեկնածուների բարեվարքության վերաբերյալ ԿԿՀ եզրակացությունը։ Ցանկալի է, որ առաջադրման բոլոր գործընթացները լինեն մրցակցային՝ երաշխավորելու առավել մեծ թվով կոմպետենտ թեկնածուների բացահայտումը և նրանց թեկնածությունների դիտարկումը, իսկ ԿԿՀ բացասական եզրակացության պարագայում՝ փոխարինող թեկնածուների ցանկի առկայությունը․
????ԿԿՀ մասին օրենքի 26.1 կետում կատարել լրացում, համաձայն որի՝ ԿԿՀ-ին ընձեռել ԲԴԽ անդամների թեկնածուների, Սահմանադրական դատարանի դատավորների թեկնածուների, դատավորների թեկնածուների հավակնորդների բարեվարքության ստուգման գործընթացում վերջիններից պարզաբանումներ ստանալու իրավունք
????ՀՀ դատական համակարգում բոլոր դատավորների թեկնածուների, ԲԴԽ անդամների ընտրության գործընթացները դարձնել առավել թափանցիկ՝ թեկնածուների ցուցակների` հանրային առավել մեծ ընդգրկում ապահովող աղբյուրներով հրապարակման, գրավոր քննության և հարցազրույցների գործընթացներն ուղիղ հեռարձակելու եղանակով։
Դատավորների, ինչպես նաև հանրային մյուս ծառայողների բարեվարքության ստուգման գործընթացի կենսունակությունն ապահովելու նպատակով անհրաժեշտ է շտկել ոլորտի իրավակարգավորումներում առկա թերություններն ու բացթողումները՝ արդյունավետ իրավական գործիքակազմի ներդրմամբ և շարունակական կատարելագործմամբ։ Վերոնշյալի վերաբերյալ ուսումնասիրության և հետազոտության արդյունքում առաջիկայում կներկայացվեն առաջարկներ՝ ինչպես օրենսդրական փոփոխությունների, այնպես էլ չափորոշիչների հստակեցման և ներդրման վերաբերյալ։
Անհրաժեշտ է նաև արագացնել ԿԿՀ աշխատակազմի համալրման գործընթացը՝ երաշխավորելու տվյալ կառույցի կողմից իր վրա դրված ծավալուն լիազորությունների պատշաճ իրականացումը:
Թրանսփարենսի Ինթերնեշնլ հակակոռուպցիոն կենտրոն
Հելսինկյան քաղաքացիական ասամբլեայի Վանաձորի գրասենյակ
Ժուռնալիստների «Ասպարեզ» ակումբ
Բաց հասարակության հիմնադրամներ – Հայաստան
Իրավունքի զարգացման և պաշտպանության հիմնադրամ
Իրավունքների պաշտպանություն առանց սահմանների ՀԿ
[:en]
One of the essential expectations formed as a result of the 2018 revolution is the formation of a new state government system with new content and quality, which inevitably requires revision and rethinking of the standards presented to a public servant.
This is a current issue in the context of the formation and improvement of the judicial authority, since public trust in the aforementioned authority was very low in the pre-revolution period and remains very low now. The corruption of courts, serving the interests of the political elite and the aspiration not to damage criminal oligarchic groups are no longer acceptable in post-revolutionary Armenia. Now, it is on the agenda to enshrine the policy of refining and filtering the judicial system and securing legal and factual guarantees of its independence.
Integrity testing of the judges plays the most important role in the process of solving the issues discovered in the judicial system. This function is performed by the Corruption Prevention Commission (hereinafter referred to as CPC) according to regulations of the RA Law “On the Corruption Prevention Commission”, RA Constitutional Law “Judicial Code” (hereinafter referred to as Judicial Code) and other legal acts. The envisaged frame of the integrity testing includes the examination and research of the corrupt lifestyle and behaviour of the candidates by using the legal toolkit given to the CPC.
In the process of choosing candidates for judges, it is extremely important to establish the right stage sequence of filtering, in compliance with professional and integrity requirements, of the nominees of judge candidates that are most in line with efficient use of the state resources, the title of a judge and administration of justice. This issue is particularly obvious against the background of heated discussions among the public on the nomination of judge candidates for the RA Constitutional Court.
It should be recorded that different countries have different stage sequences of testing the candidate nominees, which can be connected with the issues of the judicial systems of those countries, the society’s trust in the image of the judge, the state’s material resources and other conditions.
In Armenia, the legal process of appointing judges is enshrined in Chapter 7 of the RA Constitution, the Judicial Code and RA Constitutional Law “On the Constitutional Court”. Except for the judges of the RA Constitutional Court and members of the Supreme Judicial Council (hereinafter referred to as SJC), the process of appointing other judges is implemented in the following stages according to Article 96 of the Judicial Code:
—submission and verification of the application,
—written examination,
—conduction of an interview.
In the first stage, according to Article 98 of the Judicial Code, the person willing to be included in the list of the judge candidates submits to the SJC an application and enclosed documents, among which, also a consent, in a manner prescribed by the SJC, that the state bodies and officials can get his/her personal data, including medical secrets and other data, in the limits of checking his/her compliance with the requirements set for the nominees, as well as a questionnaire on integrity. According to Article 99 of the Judicial Code, the Judicial Department verifies the completeness and compliance of the application and the enclosed documents, except the integrity questionnaire, with the established requirements, including through written inquiries.
In the second stage, it is envisaged to test the professional knowledge of nominees of judge candidates through the organization and conduction of a written examination by the Judicial Department and the SJC.
In the third stage, according to Article 107 part 1 clause 1.1 of the Judicial Code, the Judicial Department presents to the SJC the unified list of the candidates for judges who have passed the stage of the written examination, in order to prepare and conduct the interview. At the same time, the Judicial Department presents to the CPC the filled integrity questionnaire of the nominees included in the list of the candidates who have passed the stage of the written examination, in order to get a consultative conclusion within one month.
As it can be seen from the legislative regulations, integrity testing of the nominees of judge candidates is implemented in the last stage of the selection process for the candidates who have successfully passed the written examination. Factually, in case of the General Jurisdiction and specialized courts, the state spends huge resources to check the candidates’ professional knowledge by a written examination, whereas, later it can turn out that the candidate has integrity issues.
Though the selection process is different, in case of the candidates for the RA Constitutional Court judges and the SJC members, their integrity testing is envisaged in later stages, too. In particular, According to Article 174 and Article 213 of the RA Constitution, and Article 81 of the Judicial Code, the selection of the RA Constitutional Court judges and 5 members of the SJC who are not judges is implemented by the National Assembly, and the candidates are nominated by the RA President, the Government, the National Assembly. These candidates do not pass the stage of the written examination and their integrity testing is done by the CPC after their official nomination before the selection process by the National Assembly. SJC members, who are judges, are selected by the General Meeting of Judges from the list of judges made by the Judicial Department, who represent first instance, appeal and cassation courts and meet the requirements set for the SJC members. Their integrity is tested by the CPC before the session of the General Meeting of Judges. In this case, too, it should be recorded that it is more purposeful for the Judicial Department to make the lists of judges who are candidates to become a member of the SJC after the integrity testing by the CPC, in case of which the candidates’ integrity will be checked in advance, then the matters raised by the CPC conclusion will be discussed, after which the general meeting of judges will start the selection process. The variant proposed now is especially important, because the integrity testing of judges who are candidates to become a member of the SJC means testing the integrity of the acting judges.
In addition to the above-mentioned conditions, it should be noted that during the process of integrity testing, the legislation does not give the CPC an opportunity to get clarifications from the candidates through face-to-face or written communication, as a result of which, the completeness and objectivity of the CPC conclusion is not secured comprehensively. We find that it is a very serious gap, especially in the case of judges, because the integrity factor and its perception are the main reasons for the low level of public trust in the judicial authority.
In order to overcome the above-mentioned issues, we recommend:
????To conduct the integrity testing of nominees for judge candidates after the stage of checking the documents, as a factor of compliance with the established requirements. Article 98 of the Judicial Code mentions about the check of the documents enclosed to the application and in parallel, it is necessary to send the integrity questionnaire envisaged under clause 13.1 to the CPC for a consultative conclusion. It is necessary to envisage the integrity testing process with specified guiding criteria in the first stage of the requirements set for the candidates, and in case the requirements are not met, to exclude the participation of the relevant candidate nominees in the further process.
????In case of the RA Constitutional Court and the SJC, to envisage a mechanism, according to which, before the nomination, the nominating structures get a conclusion given by the CPC on the integrity of the candidates. It is preferable that all the processes of nominating be competitive in order to guarantee the discovery of a bigger number of competent candidates and the consideration of their candidacy, and in case the CPC gives a negative conclusion, to guarantee the list of replacing candidates.
????To make an addendum to clause 26.1 of the Law on the CPC, according to which, in the process of testing the integrity of candidates for the SJC, candidates for the Constitutional Court judges and nominees of judge candidates, the CPC will have the right to get clarifications from them.
????To make more transparent the process of the selection of all the judge candidates of the RA judicial system and the SJC members by publishing the lists of the candidates via sources that ensure greater public involvement and by doing live broadcasts of the process of written examinations and interviews.
To ensure the viability of the process of integrity testing of judges and other public servants, it is necessary to correct the shortcomings and ommissions of the legal regulations of the sphere by introducing an effective legal toolkit and continuous development. In the future, based on the study and research on the aforementioned, recommendations will be presented on legislative amendments, as well as specification and introduction of the criteria.
It is also necessary to accelerate the process of recruitment in the CPC staff in order to ensure the proper implementation of the voluminous powers placed on it by the relevant structure.
Transparency International Anti-Corruption Center
Helsinki Citizens’ Assembly-Vanadzor
Journalists’ Club “Asparez”
Open Society Foundations-Armenia
Law Development and Protection Foundation
Protection of Rights without Borders NGO
[:]
