Զինված ուժերի բարեփոխումներին ու զարգացմանն ուղղված գործողությունների մասին հանրությունը պատշաճ տեղեկացված չէ։ Հրապարակված տեղեկություններն էլ վկայում են, որ իրականացվող գործողությունները համարժեք չեն հռչակված առաջնահերթություններին
Հելսինկյան քաղաքացիական ասամբլեայի Վանաձորի գրասենյակն ուսումնասիրել է, թե որքանով է Կառավարությունն իրականացրել 2020 թ. նոյեմբերի 18-ին ՀՀ վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի հրապարակած ճանապարհային քարտեզում և 2021 թ․ օգոստոսի 18-ին Կառավարության հնգամյա ծրագրով՝ զինված ուժերին և անվտանգային հարցերին վերաբերող գործողությունները և պարզել, որ հռչակված առաջնահերթությունների և դրանց ուղղված գործողությունների մասին պատշաճ, ամբողջական տեղեկություններ հանրության համար չկան։
Չնայած պետական մարմինները և պաշտոնատար անձինք պարբերաբար հայտարարում են թե անհրաժեշտ գործողություններ են իրականացնում զինված ուժերի բարեփոխումների և զարգացման ուղղությամբ, սակայն առաջնահերթություններով սահմանված խնդիրների և առկա տեղեկությունների համադրումը վկայում է, որ որոշ դեպքերում անգամ ակնհայտ ու մեծ խզումներ կան հայտարարված նպատակների, սահմանված գործողությունների, դրանց հասնելու քայլերի և իրականացված գործողությունների միջև։
ՀՔԱ Վանաձորի գրասենյակը դեռևս 2021 թ. հունիսի 30-ին հարցմամբ դիմել էր ՀՀ Անվտանգության խորհրդի քարտուղարին՝ իմանալու, թե ինչ գործողություններ են իրականացվել և ինչու չեն դրանք լուսաբանվում։ Օգոստոսի 2-ին ԱԽ քարտուղարը պատասխանեց, որ դեռևս քննարկումների փուլում է ամեն ինչ, և տեղեկատվություն տրամադրել չեն կարող։
Այս ուսումնասիրությունը ՀՔԱՎ-ն իրականացրել է իրավասու մարմինների հանրային ելույթների և պաշտոնական տեղեկատվության հիման վրա։
Այսպես՝ Կառավարության հնգամյա ծրագրով զինված ուժերի բարեփոխումների հռչակված առաջնահերթությունների վերաբերյալ հանրային ելույթներն ու հրապարակումները հետևյալ պատկերն են ցույց տալիս։
1․ Զինծառայության ժամկետների էական փոփոխություն՝ ի հաշիվ պայմանագրային ծառայության աճի, աստիճանաբար անցում պրոֆեսիոնալ բանակի:
Ինչքան էլ պրոֆեսիոնալ բանակին անցումը առաջնահերթություն է հռչակվել, պաշտոնյաների հանրային ելույթներում դրա մասին էական փաստեր չենք գտնում։ Ավելին՝ ՀՀ գլխավոր շտաբի պետը հայտարարել է, որ «ժամկետային ծառայությունը պետք է պահպանվի»՝ առանց նշելու անգամ, թե որքան ժամանակով։
2․ Զինված ուժերի կառավարման և ղեկավարման համակարգի արդյունավետության բարձրացում, պաշտպանության ոլորտի համապետական խնդիրների լուծմանն ուղղված անհրաժեշտ օրենսդրական փոփոխությունների իրականացում, ՀՀ ազգային անվտանգության ռազմավարության վերանայում, նոր ռազմական դոկտրինի մշակում, միասնական ավտոմատացված կառավարման համակարգի ներդրում:
Չնայած Կառավարության ծրագրում բավականին մանրամասն ձևակերպված են գործողությունները՝ այս առաջնահերթության իրականացման մասին նույնպես որևէ տեղեկություն չկա։ Մասնավորապես՝ հայտնի չէ, թե ինչ քննարկումներ ու որոշումներ կան՝ ազգային անվտանգության նոր ռազմավարության, նոր ռազական դոկտրինի մշակման ուղղությամբ։
3․ Արդյունավետության բարձրացում զինված ուժերի կազմակերպական և հաստիքային կառուցվածքի բարելավման միջոցով:
Վերջին 3 տարվա ընթացքում ՀՀ պաշտպանության նախարարի պաշտոնն զբաղեցրել է 4 անձ, իսկ Զինված ուժերի գլխավոր շտաբի պետի պաշտոնը՝ 2 անձ, նրանցից մեկը՝ 2 անգամ։
Վերջին 2 տարում Գլխավոր շտաբի պաշտոնյաների 19 փոփոխություն է եղել, որի գերակշիռ մասը՝ 44-օրյա պատերազմից հետո։ Այս վերջին շրջանի 15 կադրային փոփոխություններից 6-ը վերաբերել են զինվորական այն պաշտոնյաներին, ովքեր ստորագրել են ՀՀ ԶՈՒ ԳՇ հայտնի հայտարարությունը, որով զինված ուժերի ներկայացուցիչները պահանջեցին Նիկոլ Փաշինյանի և ՀՀ Կառավարության հրաժարականը։ Եթե հայտարարությունն ստորագրած զինվորականների պաշտոնանկությունները կարելի է մեկնաբանել զինված ուժերի քաղաքական չեզոքության սկզբունքը խախտած լինելով, ապա բացարձակ անհասկանալի է, թե ինչու հայտարարությունն ստորագրած բոլոր զինվորականները չեն ազատվել պաշտոնից։
Այս մասով ևս մեկնաբանություններ չեն տրվել և անհասկանալի է, թե ինչպես են այս կադրային փոփոխությունները, մասնավորապես պաշտպանության նախարարի և գլխավոր շտաբի պետի փոփոխությունները նպաստել զինված ուժերի արդյունավետության բարձրացմանը։
Ուշագրավ է, որ թափուր պաշտոններում նշանակումները որոշ դեպքերում եղել են բավականին ուշ՝ մինչև 6 ամիս, իսկ 5 պաշտոններում ընդհանրապես նոր նշանակումների մասին հրապարակումներ չկան։
4․ Սպառազինության և ռազմական տեխնիկայի արդիականացում:
Այս տեսանկյունից, բացի ՀՀ և ՌԴ պաշտպանական ոլորտի ղեկավարության հանդիպումներից, հստակ տեղեկություններ հայտնի չեն։ Վերջին մեկ տարվա ընթացքում զինված ուժերի բարեփոխումների և զարգացման, այդ թվում՝ սպառազինության և ռազմական տեխնիկայի արդիականացման նպատակով տեղի են ունեցել հայ – ռուսական առնվազն 18 հանդիպումներ, դրանցից 10 դեպքում ՌԴ բաձրաստիճան զինվորականներն են այցելել Հայաստան, 8 դեպքում ՀՀ զինվորական պաշտոնյաներն են այցելել Ռուսաստան։ Սրանք միայն հրապարակայանացված հանդիպումներն են։
Բացի նրանից, որ հստակ չէ, թե որքանով են այդ հանդիպումների արդյունքներն ուղղված այս առաջնահերթությանը, տեսանելի գործողություններ չենք տեսնում «գործընկեր այլ պետությունների» (Ֆրանսիա, ԱՄՆ, Իտալիա և այլն) հնարավորություններն ու ռեսուրսները օգտագործելու մասով, ինչպես նշված է Կառավարության հնգամյա ծրագրով։
Նկատենք, որ ՆԱՏՕ-Հայաստան Անհատական գործընկերության գործողությունների ծրագրի ժամկետն ավարտվել է 2019 թ․-ին, իսկ ՆԱՏՕ-ի հետ անհատական գործողությունների նոր ծրագիր մինչ այժմ մշակված չէ։
5․ Զորահավաքային նախապատրաստության և զորահավաքի մեխանիզմների կատարելագործում:
Այս մասով էլ որևէ նորություն հայտնի չէ։ Միակ բանը, որ կարող ենք արձանագրել, որ վարժական հավաքներն իրականացվում են դեռ մինչև 44-օրյա պատերազմը եղած մեխանիզմներով, իսկ դրանց շրջանակում արձանագրված խնդիրները վկայում են, որ իրոք փոփոխությունների կարիք կա։
6․ Ռազմական կրթության և գիտության զարգացում:
Չնայած կրթական ծրագրեր ներդնելու մասին հայտարարություններին՝ հստակ տեղեկություններ, թե որքանով են դրանք նպաստում ռազմական կրթության և գիտության զարգացմանն ու որակի բարձրացմանը, չկան։ Բայց պետք է արձանագրենք, որ իրոք տարիներ շարունակ այս ոլորտում խնդիրներ են արձանագրվել և այդ խնդիրների լուծումը կարող է որոշիչ դեր ունենալ։
7․ Տեղեկատվական անվտանգության և կիբեռանվտանգության ոլորտի բարեփոխումների մասով էլ հանրային տեղեկատվություն չկա։
Մինչդեռ Ազգային կիբեռանվտանգության գերազանցության կենտրոն նախատեսված է ստեղծել մինչև 2022 թ․-ը։
8․ Զինված ուժերի բարոյահոգեբանական պատրաստության մակարդակի բարձրացմանն ուղղված ծրագրերի իրականացում:
Սա այն խնդիրներից է, որին ՀՔԱՎ-ն անդրադարձել է տարիներ շարունակ։
Հոգեբան-սպաների թվի վերաբերյալ ՀՔԱՎ հարցմանը պատասխան չենք ստացել, քանի որ դրանով, ըստ իրավասու մարմինների, կբացահայտվեր գաղտնի տեղեկատվություն։ Այլ տեղեկություններ չեն հրապարակվել։
9․ Զինծառայողների և նրանց ընտանիքների սոցիալական պաշտպանության բարձրացում, զինծառայության գրավչության բարձրացման և զինծառայողի հեղինակության մեխանիզմների կատարելագործում, զինծառայողների բնակարանային ապահովության ուղղությամբ ծրագրերի իրականացում, պատերազմի հետևանքներն իրենց վրա կրող զինծառայողների սոցիալական և առողջապահական նոր ծրագրեր:
Այս խնդրին ևս ՀՔԱՎ-ը տարիներ շարունակ անդրադարձել է։ Այս մասով էլ պարզ չեն, թե ինչ մեխանիզմներ են կիրառվելու, իսկ աշխատավարձերի բարձրացումն էլ համակարգային բնույթ չի կրում։
10․ Զինված ուժերի նկատմամբ ժողովրդավարական և քաղաքացիական վերահսկողության, զինված ուժերի կարգապահության խթանման, զինված ուժերում մարդու իրավունքների պաշտպանության մեխանիզմների կատարելագործում:
ՀՔԱ Վանաձորի գրասենյակը զինված ուժերի նկատմամբ ժողովրդավարական և քաղաքացիական վերահսկողության կարևորության մասին բարձրաձայնել է դեռևս 2012 թ․-ից։
Մեր ուսումնասիրությունների համաձայն՝ 2021 թ. հունվար-սեպտեմբեր ամիսներին ոչ մարտական պայմաններում մահվան դեպքերի 37 %-ը, իսկ 2020 թ.՝ 24 %-ը սպանության և ինքնասպանության հետևանք է:
Ակնհայտ է, որ զինված ուժերում շարունակվում են ոչ մարտական պայմաններում զինծառայողների մահացության մտահոգիչ դեպքերը, որոնք զինված ուժերում մարդու իրավունքների և զինվորական կարգապահության ոչ պատշաճ պահպանման հետևանք են:
Այս համատեքստում ՀՔԱՎ-ը նաև առաջարկել է ստեղծել զինված ուժերում մարդու իրավունքների պաշտպանության հատուկ մեխանիզմ՝ ռազմական օմբուդսմենի ինստիտուտ, որին անդրադարձ չկա Կառավարության ծրագրում։
Այս առաջնահերթության ուղղությամբ էլ, ինչպես ցույց են տալիս փաստերը, գործողությունները արդյունավետ չեն կարող համարվել։
11․ Ռազմավարական նշանակության օբյեկտների ու ենթակառուցվածքների անվտանգության մակարդակի բարձրացում:
Այն հանգամանքը, որ քաղաքացիական անձինք ու զինվորականները տարածքում չկողմնորոշվելու հետևանքով հայտնվում են ադրբեջանական զինված ուժերի վերահսկողության տակ գտնվող տարածքներում, ինքնին վկայում է հատկապես սահմանային ռազմական ենթակառուցվածքների ոչ պատշաճ ամրապնդման մասին։
Պաշտոնյաներն, իհարկե, հայտարարություններ են անում այդ գործողությունների մասին, բայց կրկին հստակ տեղեկություններ չեն հրապարակում։
Կառավարության հնգամյա ծրագրում անդրադարձ կա նաև զինված ուժերում կանանց ավելի մասշտաբային ներգրավմանն ու պաշտպանական կարիքների համար նախատեսված գնումների գործընթացում կոռուպցիոն ռիսկերին։
Առաջին մասով, բացի նախկինում կիրառվող մեխանիզմներից, նորություններ կրկին չեն հրապարակվում և հայտնի չեն։
Ինչ վերաբերում է կոռուպցիոն ռիսկերին, աակնհայտ է, որ տարիներ շարունակ զինված ուժերում տարածված կոռուպցիոն ռիսկերը դեռևս չեն հաղթահարվել, չեն ստեղծվել հատկապես պաշտպանության բնագավառի պետական գնումների նկատմամբ պատշաճ վերահսկողության, շահերի բախումը կանխող մեխանիզմներ։
Չնայած հարուցված քրեական գործեր կան, բայց թե ինչ ընթացք կստանան դրանք, պարզ չէ։ Իսկ Թրանսփարենսի ինթերնեշնլ հակակոռուպցիոն կենտրոնի հետազոտության համաձայն՝ Հայաստանի պաշտպանության ոլորտում կոռուպցիոն ռիսկերը բարձր են։
Այսպիսով՝ զինված ուժերի բարեփոխումների և զարգացման ուղղությամբ իրականացվող գործողությունների մասին հանրությունը պատշաճ տեղեկացված չէ՝ չնայած այս բարեփոխումներն անմիջապես ու կենսականորեն կապված են հենց քաղաքացիների անվտանգության, նրանց իրավունքների պաշտպանության ապահովման հետ, իսկ իրականացվող ջանքերի արդյունքները դեռևս տեսանելի չեն։ Ավելին՝ որոշ դեպքերում ակնհայտ խզում կա հռչակված նպատակների և իրականացված գործողությունների միջև։
Ուսումնասիրությունն ամբողջությամբ հասանելի է՝ ԱՅՍՏԵՂ
[:en]
The public is not properly informed about actions aimed at reforming and improving the Armed Forces. The published information shows that the actions taken are not commensurate with the priorities declared.
Helsinki Citizens’ Assembly-Vanadzor has studied to what extent the Government implemented actions concerning the Armed Forces and security issues formulated in the road map posted by Nikol Pashinyan on 18 November 2020 and five-year program of the Government on 18 August 2021. The Organization found out that the public is not provided with proper, complete information regarding the declared priorities and actions taken to achieve them.
While state bodies and officials regularly announce that they are implementing necessary actions aimed at reforming and improving the Armed Forces, combination of issues identified by priorities and the available information shows that in certain cases there are obvious big gaps between the declared goals, established actions, steps taken to achieve them and implemented actions.
On June 30, 2021, HCA Vanadzor addressed an inquiry to the Secretary of the RA Security Council to learn what actions had been taken and why they were not covered. On August 2, the Secretary of the Council of Security replied that everything was still in the discussion stage and they could not provide information.
HCA Vanadzor conducted this study based on public speeches of competent bodies and official information.
Thus, the following picture is compiled based on public speeches and publications about priorities declared by the Government’s five-year program of reforming the Armed Forces.
1․ Essential change in military service terms at the expense of increase in contractual service, gradual shift to a professional army.
While the shift to a professional army has been declared a priority, no relevant facts can be found in officials’ public speeches. Moreover, the Chief of the RA General Staff announced that “compulsory-term military service should be maintained”, without mentioning the terms.
2․ Increasing effectiveness of governance and management of the Armed Forces, implementation of legislative changes aimed at solving national security issues, review of the Strategy of the RA National Security, development of new military doctrines, introduction of a unified automated governance system.
While those actions have detailed formulations in the Government’s Program, there is also no information regarding implementation of this priority. In particular, it is not known what discussions and decisions there are in terms of developing a new strategy of national security, new military doctrine.
3․ Increasing effectiveness by improving organizational and staff structure of the Armed Forces.
Over the past 3 years, the incumbent of the RA Defense Minister was held by 4 persons, and that of the Head of the General Staff of Armed Forces was held by 2 persons, one of whom was appointed in that position twice.
Over the past 2 years, 19 officials of the General Staff were replaced, the majority of which was done after the 44-day war. 6 out of the recent 15 staff changes concerned military officials who signed the famous statement of the RA Armed Forces General Staff, whereby representatives of the Armed Forces demanded resignation of Nikol Pashinyan and the RA Government. While dismissal of the military who signed the statement can be attributed to the violation of the principle of political neutrality of the Armed Forces, it is completely incomprehensible why not all of the military who signed the statement have been dismissed.
No comments were made in this regard and it is unclear how those staff changes, in particular, change of the Minister of Defense and Chief of the General Staff, contributed to increasing effectiveness of the Armed Forces.
It is noteworthy that appointments in vacant positions took quite some time in some cases, e.g., up to 6 months, and there are no publications regarding appointments in 5 positions.
4․ Upgrading of armaments and military equipment.
In this regard, no information is available except meetings of security sector leaderships of the Republic of Armenia and Russian Federation. At least 18 Armenian-Russian meetings were held over the past year with the purpose of reforms and improvement of the Armed Forces, including upgrading of armaments and military equipment. In the frame of 10 of those meetings, high-ranking military officials from the RF visited Armenia, and RA military officials visited Russia in the frame of 8 meetings. These are only the meetings that were made public.
In addition to uncertainty regarding the extent to which those meetings addressed those priorities, there are also no visible actions in terms of using possibilities and resources of “other partner countries” (France, USA, Italy, etc.), as mentioned in the five-year program of the Government.
It is noteworthy that the NATO-Armenia Individual Partnership Action Plan expired in 2019, and a new NATO-Armenia Individual Partnership Action Plan has not been developed to date.
5․ Conscription preparation and improvement of call-up mechanisms.
Nothing new is known in this regard. The only thing we can record is that exercise gatherings are still conducted by the mechanisms that were in place before the 44-day war, and the issues recorded in this frame evidence that there is a real need for change.
6․ Development of military education and science.
Despite announcements of introducing educational programs, there is no specific information as to the degree of their contribution to development of military education and science, and increasing the quality.
7․ There is no public information regarding information security and cybersecurity reforms,
while it was envisaged to establish a National Cybersecurity Center of Excellence by 2022.
8․ Implementation of actions towards raising the level of moral-psychological preparation of the Armed Forces.
This is one of the issues that HCA Vanadzor has been addressing for years on end.
No response has been given to HCA Vanadzor inquiry about the number of psychologist officers, since that would disclose confidential information as per competent bodies. No other information has been published.
9․ Increasing social protection of servicemen and their families, improvement of mechanisms for raising the attraction of military service and reputation of military servicemen, implementing programs aimed at provision of military servicemen with flats, new social and health programs for war-affected servicemen.
HCA Vanadzor has been addressing this issue for years on end, too. In this regard, it is unclear what mechanisms would be applied, and increase of salaries is not systemic.
10․ Improvement of mechanisms for the promotion of democratic and civilian oversight of Armed Forces, discipline of the Armed Forces, human rights protection in the Armed Forces.
HCA Vanadzor has been addressing the importance of democratic and civilian oversight of the Armed Forces since 2012.
According to our studies, murder and suicide are causes of 37% of non-combat deaths recorded in January-September 2021, and 24% of non-combat deaths in 2020.
Obviously, worrisome cases of non-combat deaths continue in the Armed Forces, which are caused by improper observance of military discipline and human rights in the Armed Forces.
In this context, HCA Vanadzor also recommended establishing a special mechanism of human rights protection in the Armed Forces, i.e., the institute of military ombudsman, which the Government’s program does not address whatsoever.
As the facts show, actions aimed at this priority cannot be considered effective.
11․ Increasing the level of security of objects and infrastructure of military importance.
The fact that civilians and servicemen get lost on the territory and appear in territories under control of the Azerbaijani Armed Forces evidences improper strengthening of border military infrastructure in particular.
Officials, surely, make announcements about those actions, but again, they do not publish concrete information.
The five-year program of the Government also addresses more voluminous involvement of women in the Armed Forces, and corruption risks on procurements for defense needs.
Nothing new is published and known about more voluminous involvement of women in the Armed Forces, except for the mechanisms applied previously.
With regard to corruption risks, it is obvious that year-lasting corruption risks of the Armed Forces still have not been overcome, no mechanism was established for proper oversight of state procurements, particularly in the defense sphere, and prevention of conflict of interests.
There are initiated criminal cases, but it is not clear how they will progress. According to the study of the Transparency International Anti-Corruption Center, corruption risks are high in the defense sector of Armenia.
Thus, the public is not properly informed about actions taken for reforming and improving the Armed Forces, though these reforms are immediately and essentially related to security of citizens, protection of their rights, and yet, no results are visible in terms of the efforts made. Moreover, in some cases, there is an obvious gap between the declared goals and implemented actions.
Click here to read the full study
[:]
