Հելսինկյան քաղաքացիական ասամբլեայի Վանաձորի գրասենյակ

Այս փաստահավաք զեկույցը պատրաստվել է Հելսինկյան քաղաքացիական ասամբլեայի Վանաձորի գրասենյակի, «Իրավունքի զարգացման և պաշտպանության հիմնադրամի» և «Իրավունքների պաշտպանություն առանց սահմանների» հասարակական կազմակերպությունների կողմից։ Զեկույցի պատրաստման աշխատանքներին աջակցել և դրանք համակարգել է «Բաց հասարակության հիմնադրամներ-Հայաստանը»։

Փաստահավաք զեկույցում ներկայացվում են պատերազմական հանցագործություններ և միջազգային մարդասիրական իրավունքի (ՄՄԻ) և մարդու իրավունքների նորմերի այլ խախտումներ, որոնք տեղի են ունեցել գլխավորապես Արցախի (հայտնի է նաև որպես Լեռնային Ղարաբաղ) բնակչության դեմ ՝ 2020 թվականի աշնանը Ադրբեջանի կողմից սանձազերծված 44-օրյա պատերազմի ընթացքում և դրա հետևանքով: Ներկայացված ապացույցները հիմնված են տեղեկատվության բազմաթիվ աղբյուրներից տվյալների մանրակրկիտ հավաքագրման և վերլուծության վրա: Ստացված արդյունքների հիման վրա ներկայացվում են պատերազմական հանցագործությունների և մարդու իրավունքների խախտումների հիմնավոր փաստարկներ, ինչպես նաև իրավիճակի կարգավորման վերաբերյալ առաջարկություններ՝ ուղղված համապատասխան շահագրգիռ կողմերին:

Աշխատանքների ընթացքում հանդիպումներ են տեղի ունեցել ընդհանուր թվով 879 վկաների հետ, որոնցից 359-ի հետ անցկացվել են խորքային հարցազրույցներ, միաժամանակ ուսումնասիրվել են բռնությունների դեպքերի մասին արդեն իսկ հաղորդված և դեռևս չհաղորդված դեպքերը: Զեկույցի օբյեկտիվությունն ապահովելու նպատակով վկայությունների հավաստիությունը ճշգրտվել է այլ աղբյուրներից վերցված ապացույցների և վերլուծությունների, ինչպես, օրինակ, տեսանյութերի և լուսանկարչական նյութերի, ռազմական հետախուզության փորձագետների գնահատականների, մարդու իրավունքների վերաբերյալ զեկույցների և պաշտոնական պետական այլ զեկույցների օգնությամբ:

Հավաքագրված տվյալների վերլուծությունը կատարվել է վերաբերելի իրավական նորմերի համատեքստում, որի հիման վրա կարելի է պնդել, որ Ադրբեջանը գործել է պատերազմական հանցագործություններ, ինչպես նաև մարդու կյանքի իրավունքի, մարդկանց խոշտանգման և դաժան վերաբերմունքի արգելքի, առողջության, անձնական և ընտանեկան կյանքը հարգելու իրավունքի, սեփականության իրավունքի պաշտպանության խախտումներ, շրջակա միջավայրի և մշակութային ժառանգության դեմ հանցագործություններ:

Մասնավորապես զեկույցում ներկայացվում են Ադրբեջանի կողմից լրագրողներին թիրախավորելու, վարձկանների ներգրավելու, ռազմական գործողություններում արգելված միջոցներ և մեթոդներ կիրառելու փաստեր, որոնց մի մասը հանգեցրել է էթնիկ զտումների:

Այս հանցագործությունները և խախտումներն ունեցել են համակարգային բնույթ և հստակ նպատակ: Ադրբեջանական կողմը շարունակաբար ռասիստական վերաբերմունք է դրսևորել Արցախի ժողովրդի և նրա՝ ինքնորոշման համար պայքարի նկատմամբ: Որդեգրելով առավելապաշտական դիրքորոշում ՝ Ադրբեջանի կառավարությունը սահմանափակել է խաղաղ կարգավորման հնարավորությունը և նախապատրաստվել է հարցի ռազմական «լուծմանը»: Տասնամյակներ շարունակ Ադրբեջանը քարոզել է հայատյացություն` ստեղծելով հայերի՝ արմատական «ուրիշ» լինելու կերպար: Այս «ուրիշին» նվաստացնելը և ոչնչացնելը դարձել է Ադրբեջանի պաշտոնական գաղափարախոսական հիմքը, որի նպատակն է եղել բոլոր միջոցների կիրառմամբ տարածքներ զավթելն ու այնտեղ հայկական ներկայությունն արմատախիլ անելը:

Մասնավորապես, իրենց բնիկ հայկական բնակչությունից զրկվել են 193 համայնքներ: 44-օրյա պատերազմի ընթացքում ադրբեջանական կողմը նպատակային միջոցներ է ձեռնարկել իրենց սեփական տներում հազարավոր քաղաքացիական անձնանց բնակվելն անհնար դարձնելու համար` հրետակոծելով առանց տարբերակման, թիրախավորելով քաղաքացիական ենթակառուցվածքները և վախի մթնոլորտ ստեղծելով: Պատանդ և ռազմագերի են վերցվել քաղաքացիական անձինք և զինվորներ, որոնք սպանվել են, խոշտանգվել կամ ենթարկվել այլ կտտանքների:

Զեկույցում ներկայացվում են ադրբեջանական ուժերի կողմից կյանքի իրավունքի խախտումների, խոշտանգումների և անմարդկային վերաբերմունքի մանրամասներ, որոնք օրինաչափ և համակարգված բնույթ են ունեցել պատերազմի ընթացքում և դրանից հետո: Զեկույցում ներկայացված են ռազմագերիների և քաղաքացիական անձանց ապօրինի սպանության 19 դեպքի վերաբերող փաստեր: Ավելին, ադրբեջանական կողմը տարբերակում չի դրել քաղաքացիական անձանց և կոմբատանտների միջև, ինչի մասին են վկայում ՄՄԻ-ով սահմանվող պարտավորությունները խախտող անկանոն հարձակումները: Օրինակ, դաշտային այցերի և բաց աղբյուրների տվյալների վերլուծության ընթացքում հայտնաբերվել են բարձր բեկորայնության պայթուցիկ նյութերի կիրառման դեպքեր:

Զեկույցում նաև ներկայացվում են Ադրբեջանի կողմից բազմաթիվ բնակելի շենքերի և քաղաքացիական ենթակառուցվածքների ռմբակոծման դեպքեր: Հարցազրույցներ են կատարվել չորս նախկին ռազմագերիների հետ, որոնք ներկայացրել են իրենց նկատմամբ դաժան վերաբերմունքի և խոշտանգման մանրամասներ: Զոհերը, հաճախ՝ տարեց անձինք, կենդանի վիճակում գլխատվել են, խեղվել կամ խոշտանգվել:

Զեկույցում ներկայացվում են նաև առողջության, անձնական և ընտանեկան կյանքը հարգելու, ինչպես նաև սեփականության իրավունքների խախտումների մասին ապացույցներ: Մասնավորապես փաստեր են ներկայացվում առ այն, որ հակամարտությունը ֆիզիկական և հոգեկան վնասներ է պատճառել հարյուրավոր հայերի: Ավելին՝ Ադրբեջանի հարձակումների հետևանքով կաթվածահար են եղել ՔՈՎԻԴ-19 համավարակի դեմ պայքարող առողջապահական ծառայությունները, անհնար է դարձել սոցիալական հեռավորության կանոնների պահպանումը, քանի որ մարդիկ ռմբակոծություններից պաշտպանվել են գերբեռնված ապաստարաններում: Պատերազմի պատճառով կան ընտանիքների բաժանման, երեխաների կրթական գործընթացի ընդհատումների, կյանքի պայմանների վատթարացման և տնտեսական դժվարությունների բազմաթիվ դեպքեր:

Համատարած են սեփականության իրավունքի խախտման դեպքերը: Շատերը զրկված են Ադրբեջանի վերահսկողության տակ անցած համայնքներում գտնվող իրենց տներում բնակվելու հնարավորությունից: Մոլեգնող հայատյացության պատճառով այդ մարդկանց վերադարձը սեփական տներ հնարավոր չէ: Բացի այդ, շատ ընտանիքներ ստիպված են եղել փախչել տներից՝ հնարավորություն չունենալով իրենց հետ վերցնելու իրենց արժեքավոր իրերը:

Զեկույցը նաև փաստում է, որ պատերազմի ընթացքում ադրբեջանական ուժերը գործել են էկոլոգիական հանցագործություններ, ինչպես նաև ոչնչացրել հայկական մշակութային ժառանգության բազմաթիվ օբյեկտներ: Փաստահավաք առաքելությունը բացահայտել է հրկիզող զինատեսակների կիրառման դեպքեր, ինչը ստիպել է բազմաթիվ ընտանիքների լքել իրենց բնակավայրերը: Ըստ գնահատումների՝ այդ հարձակումների հետևանքով ոչնչացվել է մոտ 1800 հեկտար անտառ: Բացի այդ, եղել են Արցախի հայկական մշակութային ներկայությունը ոչնչացնելու կանխամտածված փորձեր: Զեկույցում ներկայացվում են Ադրբեջանի կողմից հայկական եկեղեցիների և հուշարձանների ոչնչացման դեպքերի ապացույցներ: Եղել են նաև այդ հուշարձանների հայկական ժառանգությանը պատկանելու վկայությունները ջնջելու դեպքեր:

Զեկույցը բացահայտում է այն ապօրինի միջոցներն ու մեթոդները, որոնք Ադրբեջանը կիրառել է վերոնշյալ վայրագությունները գործելիս: Ներկայացվում են մանրամասներ պատերազմի ընթացքում օգտագործված զինատեսակների, քաղաքացիական բնակչությանը, բնակելի տարածքները և ենթակառուցվածքները թիրախավորելու մասին: Օրինակ, զեկույցն ընդգրկում է կասետային զինամթերքի օգտագործման, թուրքական և իսրայելական անօդաչու թռչող սարքերով (ԱԹՍ) քաղաքացիական օբյեկտների թիրախային ռմբակոծման դեպքերի և ապօրինի այլ մեթոդների կիրառման վերաբերյալ կարևոր ապացույցներ: Ի հավելումն՝ զեկույցը բացահայտում է, թե ինչպես է Ադրբեջանը Թուրքիայի օգնությամբ պատերազմի ընթացքում օգտագործել սիրիական վարձկանների:

Ադրբեջանական կողմը փորձել է թաքցնել հիշյալ հանցագործությունները և խախտումները՝ խոչընդոտելով պատերազմի ընթացքում լրագրողների աշխատանքին: Օրինակ, քաղաքացիական տարածքների վրա անկանոն հարձակումները վտանգներ են առաջացրել լրագրողների համար, իսկ նրանց մի մասն անվտանգության նկատառումներով պարզապես ստիպված է եղել լքել Արցախի տարածքը: Բավարար տեղեկատվություն ունենալով որոշակի տարածքներում լրագրողների ներկայության մասին՝ Ադրբեջանն այնուամենայնիվ հարվածներ է հասցրել բարձր ճշգրտության զենքերով, ինչը վտանգել է բազմաթիվ լրագրողների կյանքը և նրանցից ոմանց համար դարձել հրազենային վիրավորման պատճառ:

Արցախի բնակչության դեմ Ադրբեջանի սանձազերծած պատերազմը հաշվարկված ընտրություն էր: Միջազգային իրավագետ և ՄԱԿ-ի փորձագետ Ալֆրեդ դե Զայասն այն բնորոշել է որպես ագրեսիայի պատերազմ, որի համար Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը պետք է պատասխանատվություն կրի: Սույն զեկույցում փաստագրված պատերազմական հանցագործությունները, ՄՄԻ-ի և մարդու իրավունքների այլ խախտումները պահանջում են միջազգային հանրության հրատապ արձագանքը ոչ միայն հանուն տուժողների համար արդարադատության ապահովման, այլև անպատժելիության վերացման նպատակով, ինչը շարունակվում է անգամ ակտիվ ռազմական գործողությունների ավարտից հետո: Այն փաստը, որ Ադրբեջանը հրաժարվում է վերադարձնել հայ ռազմագերիներին, կիրառում է Արցախի և Հայաստանի սահմանամերձ գյուղերի բնակչությանն ահաբեկող ագրեսիվ և ռազմատենչ մեթոդներ, որոշ չափով նաև Ադրբեջանի գործողություններին միջազգային հանրության ձախողված արձագանքի հետևանք է: Պատասխանատվության բացակայության պարագայում Ալիևի ռեժիմին կհաջողվի «ռազմական լուծումն» օգտագործել որպես ինքնորոշման իրավունքը ճնշելու, էթնիկ զտումներ իրականացնելու և հակամարտության երկարաժամկետ լուծումներն արհամարհելու միջոց:

ՄԱՐԴՈՒ ԻՐԱՎՈՒՆՔՆԵՐԻ ԽԱԽՏՈՒՄՆԵՐՆ ԱՐՑԱԽՅԱՆ 44-ՕՐՅԱ ՊԱՏԵՐԱԶՄԻ ԸՆԹԱՑՔՈՒՄ․ Փաստահավաք զեկույց