Հելսինկյան քաղաքացիական ասամբլեայի Վանաձորի գրասենյակ

Հայաստանում ողջամիտ ժամկետում արդարացի և հրապարակային դատաքննության իրավունքի ուսումնասիրության ԶԵԿՈՒՅՑ

Վերջին տարիներին դատական և իրավական բարեփոխումների համատեքստում ձեռնարկված միջոցառումները բավարար չեն եղել կանխելու գործերի հրապարակային և ողջամիտ ժամկետում քննության իրավունքի խաթարման դեպքերը։ Չնայած դատաիրավական համակարգում կատարվող պարբերական և արմատական բնույթ կրող փոփոխությունների, քաղաքացիները բախվում են ուշացած արդարադատության, մասնավորապես՝ դատական նիստերի չարդարացված հետաձգումների, գործերի երկարատև և ոչ արդյունավետ քննության, վճռիների չկատարման, վերջնական դատական ակտերի չհրապարակման և այլ փոխկապակցված խնդիրների։

Պետությունը պոզիտիվ պարտավորություն ունի ապահովելու, որպեսզի դատավարությունները հանրության համար լինեն բաց, բացառությամբ օրենսդրությամբ սահմանված հատուկ դեպքերի։ Դատավարության հրապարակայնությունը կարևոր նախապայման է հանդիսանում արդյունավետ դատական պաշտպանության համար, ինչպես նաև բացառելու ստվերային արդարադատության իրականացումը։

Բացի այդ, հանրության և հատկապես մշտադիտարկողների  ներկայությունը դատական նիստերին կարող է նպաստել դատական համակարգում առկա խնդիրների բացահայտմանը, ինչպես նաև խրախուսելու դատավորներին գործելու արդար դատաքնության իրավունքի միջազգային պահանջներին համահունչ։

Հայաստանում ողջամիտ ժամկետում արդարացի և հրապարակային դատաքննության իրավունքի ապահովումը բարելավելու նպատակով Հելսինկյան քաղաքացիական ասամբլեայի վանաձորի գրասենյակը (ՀՔԱՎ գրասենյակ) «Արդարացի դատաիրավական բարեփոխումներ» ծրագրի շրջանակում 2023 թ․-ից մինչև 2024 թ․-ը մեկնարկել է դատական նիստերի մշտադիտարկման աշխատանքներ Հայաստանի Հանրապետության առաջին ատյանի ընդհանուր իրավասության, մասնագիտացված և վերաքննիչ դատարաններում։ 

«Արդարացի դատաիրավական բարեփոխումներ» ծրագրի հիմնական նպատակն է ապահովել Հայաստանում արդարադատության ոլորտի բարեփոխումների ամբողջականությունը և բարելավել արդարադատության համակարգի հաշվետվողականությունը, թափանցիկությունը և դրա նկատմամբ վերահսկողությունը:

Դատական նիստերի մշտադիտարկումն ուղղված էր հավաքագրելու դատարաններում արդար դատաքննության իրավունքի կարևորագույն բաղադրատարրեր հանդիսացող՝ հրապարակային և ողջամիտ ժամկետում քննության իրավունքի ապահովման վիճակի վերաբերյալ հավաստի տվյալներ, ինչպես նաև զարգացնել քաղաքացիական հասարակության ներկայացուցիչների կարողությունները՝ դատարաններում մշտադիտարկում իրականացնելու գործում։

Սույն զեկույցը նպատակ ունի ներկայացնել դատական համակարգում արձանագրված խնդիրները և առաջարկել փոփոխություններ, որոնք կնպաստեն արդար դատաքննության իրավունքի, մասնավորապես, հրապարակային և ողջամիտ ժամկետում դատական քննության իրավունքի վիճակի բարելավմանը։

ՀՔԱՎ գրասենյակը ցանկանում է իր երախտագիտությունը հայտնել ծրագրի իրականացման ընթացքում ՀՀ բարձրագույն դատական խորհրդի և ՀՀ դատական դեպարտամենտի հետ արդյունավետ համագործակցության  համար, ինչպես նաև մշտադիտարկողներին, ովքեր ծրագրի առաջին փուլից ի վեր օրինակելի արհեստավարժ աշխատանք են կատարել։

Հայաստանի Հանրապետությունում քաղաքացիական, վարչական և քրեական գործերով դատական վարույթների ողջամիտ ժամկետների և հրապարակայնության սկզբունքի պահպանման գնահատման նպատակով ձևակերպվել են ներքոնշյալ հետազոտական հարցերը․

• Դատավորների ծանրաբեռնվածության գնահատումը՝ որպես հետազոտական տվյալների հիմք ընդունելով դատավորի վարույթում գտնվող գործերի թիվը, յուրաքանչյուր տարի ստացված գործերի թիվը, յուրաքանչյուր տարի ավարտված գործերի թիվը․

• Դատավորների թվի բավարարությունը ՀՀ բնակչության թվին համամասնորեն․

• Գործերի քննության կարգը, գրավոր ընթացակարգի կիրառելիությունն ու ազդեցությունը գործերի քննության ժամկետների կրճատման վրա․

• Դատավորների և դատարանի աշխատակազմերի թվաքանակի և համալրման խնդիրները․

• Դատարանների ծանրաբեռնվածությունը թեթևացնելու նպատակով ձեռնարկվող միջոցառումների ազդեցությունը, որքանո՞վ են դրանք հանգեցրել կամ հանգեցնելու ողջամիտ ժամկետում գործի քննության սկզբունքի պահպանմանը․

• Դատավորների միջև գործերի բաշխման խնդիրները ․

• Դատավորների գործուղման պրակտիկան․

• Դատական նիստերի անցկացման ժամանակային միջակայքերի հետազոտումը․

• Դատական նիստերի հետաձգման պատճառների հետազոտումը․

• Վեճերի լուծման արտադատական մեխանիզմների կիրառելիությունը․

• Փորձաքննությունների ոլորտում առկա խնդիրները և դրանց ազդեցությունը դատավարական ժամկետների վրա․

• Դատարանում առկա կազմակերպական խնդիրները․

• Դատական որոշումների ուղարկման ժամկետների հետազոտումը, դատական ակտերի հրապարակման հետ կապված խնդիրները․

• Քաղաքացիական, քրեական և վարչական գործերով նիստերի անցկացման վայրի պայմանները․

• Դռնբաց դատական նիստի կարգի պահպանման վիճակը․

• Դատական նիստերի արձանագրման վիճակը․

• Հանրության հասանելիությունը դատական գործերի նյութերին և տեղեկատվությանը․

• Դատական ակտերի հրապարակայնացման հետ կապված խնդիրները․

• Դատարաններում դռնփակ դատական նիստերի անցկացման պրակտիկան, անձնական տվյալների պաշտպանության խնդիրը․

Հայաստանում ողջամիտ ժամկետում արդարացի և հրապարակային դատաքննության իրավունքի սույն զեկույցը բաղկացած է երեք գլխից․ 1-ին գլխում ներկայացված են առաջին ատյանի դատարանների մասին ընդհանուր բնույթի տվյալներ, 2-րդ և 3-րդ գլուխները նվիրված են առաջին և վերաքննիչ ատյանի դատարաներում դատական նիստերի մշտադիտարկման արդյունքներին։

2-րդ և 3-րդ գլուխներում անդրադարձ է կատարվում հետևյալ հարցերին․

1․ Դատարանի շենքային և նյութատեխնիկական պայմանները․ 

• դատարանում այցելուների համար պայմանները,
• դատարանի տեխնիկական հագեցվածությունը։

2․ Դատական նիստերի դահլիճների պայմանները.

• դատական նիստերի դահլիճի նույնականացումը,
• դահլիճի դատավարական հատվածում դատավարության կողմերի համար նախատեսված նստարանների առկայությունը,
• լրատվամիջոցների ներկայացուցիչների ներկայությունը դատական նիստերին
• դատավարության մասնակիցների (դատավարական հատված) և դահլիճում ներկա գտնվող անձանց համար նախատեսված հատվածների (այցելուների հատված) առանձնացվածությունը:

3․ Դատկան նիստի ընդհանուր կանոնները.

• դատական նիստի բացման ժամը,
• դատական նիստի ժամի մասին տեղեկացումը,
• դատարանի կազմի և քննության ենթակա գործի հրապարակումը նիստի մեկնարկին,
• դատավարության մասնակիցներից մեկի չներկայանալու դեպքում դատական նիստի շարունակումը կամ հետաձգումը,
• չհարցաքննված վկաների ներկայությունը դատական նիստերի դահլիճում,
• դատական նիստերի արձանագրումը,
• դատական նիստի համակարգչային ձայնագրության անընդհատությունը,
• դատավորի և դատավարության մասնակիցների խոսքի լսելիությունը,
• դատական նիստեր, որոնցում հրապարկվել են դատական ակտեր,
• դատական նիստերի հետաձգումները,
• հաջորդող դատական նիստերի միջև ընկած ժամանակային միջակայքը,
• գործի քննության ավարտը,
• իրավունքների ու պարտականությունների պարզաբանումը,
• դռնփակ դատական նիստեր,
• դատավորների հաճախակի փոփոխության ազդեցությունը դատաքննության ժամկետների վրա․

4. Դատավորի արձագանքը մշտադիտարկողի ներկայությանը։