Հելսինկյան քաղաքացիական ասամբլեայի Վանաձորի գրասենյակ

1. ՀՀ ազգային անվտանգության մարմիններին վերապահված գործերով քննչական ենթակայության խնդիրները

2021 թ. դեկտեմբերի 1-ին ՀՀ արդարադատության նախարությունը հանրային քննարկման է դրել «ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքում փոփոխություններ և լրացում կատարելու մասին» օրենքի նախագիծը (Նախագիծ)։

Նախագծով առաջարկվում է ՀՀ քննչական կոմիտեի քննիչներին, ի լրումն նախատեսված հանցակազմերի, վերապահել նաև հետևյալ հանցագործությունների նախաքննությունը․

• 1-ին հոդված (խոշտանգում),

• 341-րդ հոդվածի 2-րդ մաս (դատավորի, դատախազի, քննիչի կամ հետաքննության մարմնի կողմից ցուցմունք կամ բացատրություն կամ կեղծ եզրակացություն տալուն կամ սխալ թարգմանություն կատարելուն հարկադրելը, խոշտանգմամբ զուգորդված լինելու դեպքում),

• 341-րդ հոդվածի 3-րդ մաս,

• ազգային անվտանգության մարմիններում ինքնավար պաշտոն զբաղեցնող անձանց` իրենց պաշտոնեական դիրքի կապակցությամբ հանցակցությամբ կամ նրանց կատարած` հանցագործությունների վերաբերյալ գործերով, բացառությամբ կոռուպցիոն հանցագործությունների,

• 149-րդ հոդված (ընտրական իրավունքի իրականացմանը, ընտրական հանձնաժողովների աշխատանքներին կամ ընտրությանը մասնակցող անձանց լիազորությունների իրականացմանը խոչընդոտելը),

• 150-րդ հոդված (ընտրությունների կամ քվեարկության արդյունքները կեղծելը),

• 1-ին հոդված (կեղծ ընտրական քվեաթերթիկներ կամ քվեարկության ծրարներ, դրոշմանիշեր, կտրոններ պատրաստելը կամ ակնհայտ կեղծ ընտրական քվեաթերթիկներ կամ քվեարկության ծրարներ, դրոշմանիշեր, կտրոններ հանձնելը կամ իրացնելը)։

ՀՀ ազգային անվտանգության մարմինը համապատասխանաբար իրականացնելու է նախաքննություն ՀՀ բարձրաստիճան պաշտոնատար անձանց կատարած հանցագործությունների, պետական ծառայություն իրականացնող անձանց՝ իրենց պաշտոնական դիրքի  կապակցությամբ կատարած հանցագործությունների վերաբերյալ գործերով՝ բացառությամբ սահմանված հոդվածներով նախատեսված հանցագործությունների։

ՀՔԱՎ գրասենյակը ս․թ․ հոկտեմբերին 1-ին խիստ բացասական է գնահատել խոշտանգման գործերով քննչական ենթակայության վերաբերյալ իրականացված օրենսդրական փոփոխությունները, արձանագրելով էական հետընթաց խոշտանգումներից զերծ մնալու իրավունքի պաշտպանությունից և ակնհայտ միտում ուժեղացնելու Ազգային անվտանգության ծառայության դիրքը իրավապահ համակարգում։

ՀՔԱՎ-ը բազմիցս անդրադարձ կատարել է ազգային անվտանգության ծառայության (ԱԱԾ) համակարգային փոփոխության, այն ժողովրդավարական և իրավական պետության պահանջներին համապատասխանեցնելու, միայն հետախուզական ու հակահետախուզական գործունեություն իրականացնելու հրատապ անհրաժեշտությանը^[1] և այդ մարմնի քննչական դեպարտամենտի քննիչների ոչ թափանցիկ և հակաիրավական աշխատանքներին^[2]։

Ազգային անվտագության ծառայության մարմինների լիազորությունների բնույթը և ծավալը ցույց են տալիս, թե տվյալ երկրում որքանով են ապահովված և պաշտպանված իրավունքի գերակայությունը և մարդու իրավունքները։

Ազգային անվտագության մարմինների աշխատանքի արդյունավետության և մարդու իրավունքների պաշտպանության միջև հավասարակշռություն հաստատելիս կիրառվում են հետևյալ պահանջները.

(i) մանդատի հստակությունը․

(ii) լիազորությունների սահմանափակված լինելը․

(iii) հաշվետվողականության ապահովումը^[3].

(i) Մանդատի հստակությունը և (ii) լիազորությունների սահմանափակված լինելը

Մանդատի առնչությամբ անհրաժեշտ է նշել, որ ամենակարևոր տարրը ոստիկանական/քննչական գործառույթների տարանջատումն է անվտանգության/հետախուզական գործառույթից։ Անվտանգության ծառայության մարմինները պետք է պատասխանատու լինեն միայն ներքին և արտաքին հետախուզության համար^[4]։

ՀՀ ազգային անվտանգության ծառայության մանդատում ներառված են և՛ քննչական, և՛ հետախուզական գործառույթները։ «Ազգային անվտանգության մարմինների մասին» ՀՀ օրենքի համաձայն՝ Ազգային անվտանգության մարմինների գործունեությունն իրականացվում է հետևյալ հիմնական ուղղություններով.

ա) հետախուզական գործունեություն.

բ) հակահետախուզական գործունեություն.

գ) ռազմական հակահետախուզական գործունեություն.

դ) պետական սահմանի պահպանություն.

ե) պայքար հանցագործությունների դեմ:

Ազգային անվտանգության մարմինների գործունեության մյուս ուղղությունները որոշվում են սույն օրենքով և Հայաստանի Հանրապետության այլ օրենքներով:

Ազգային անվտանգության մարմինները «Ազգային անվտանգության մարմինների մասին» ՀՀ օրենքով և այլ օրենքներով իրենց առջև դրված խնդիրների լուծման նպատակով, ՀՀ օրենսդրությամբ սահմանված կարգով, իրականացնում են օպերատիվ-հետախուզական միջոցառումներ, կատարում են հետաքննություն և նախաքննություն` իրենց քննչական ենթակայությանը վերապահված հանցագործությունների բացահայտման, կանխման և խափանման նպատակով («Ազգային անվտանգության մարմինների մասին» ՀՀ օրենքի 13-րդ հոդվածի 1-ին մաս):  

Ազգային անվտանգության մարմինների վրա օրենքով կարող են դրվել նաև հանցագործությունների դեմ պայքարի այլ խնդիրներ («Ազգային անվտանգության մարմինների մասին» ՀՀ օրենքի 13-րդ հոդվածի 1-ին մաս): Նշված նորմը կարող է առաջացնել իրավական անորոշության խնդիր և հիմք դառնալ ԱԱԾ մարմինների լիազորությունների անհարկի ընդլայնման և կամայական մեկնաբանությունների:  ԱԱԾ-ի գործունեության շրջանակներն անհրաժեշտ է ձևակերպել բավարար աստիճանի հստակությամբ՝ կամայականությունների կանխարգելման նպատակով: 

ՀՀ քրեական դատավարության գործող և  նոր օրենսգրքերը սահմանում են հանցագործությունների լայն շրջանակ, որոնց վերաբերյալ նախաքննություն կարող են կատարել ԱԱԾ մարմինները: Հայեցողական չափազանց լայն հնարավորություններ է թողնված ԱԱԾ մարմիններին նրանց կողմից նախաքննության կատարման դեպքերի համար այնպիսի հանցագործությունների վերաբերյալ,  որոնցով նախաքննությունը կարող են կատարել նաև մաքսային մարմինների քննիչները, կամ այն հանցագործությունների ուղղությամբ, որոնց վերաբերյալ նախաքննությունը կատարում են ԱԱԾ քննիչները, եթե այդ հանցագործությունները բացահայտվել են իրենց վարույթում գտնվող գործի քննության ընթացքում, որի դեպքում նաև գործում է գործը մեկ մարմնից մյուս մարմնին հանձնելու՝ Դատախազի լիազորությունը:

Քանի որ գործում է մեկ մարմնից մյուս մարմնին հանձնելու՝ Դատախազի լիազորությունը, որի վերաբերյալ չկան հստակ չափորոշիչներ, ապա որոշ հանցագործություններով քննության վերաբերյալ թե´  դատախազության, թե´ ԱԱԾ քննիչների կողմից մեծանում է հայեցողական մոտեցումը:  ԱԱԾ մարմինների և մաքսային մարմինների ընդհանուր իրավասության տակ գտնվող գործերի դեպքում առհասարակ բացակայում է գործերի բաշխման լիազորությունների որևէ որոշակիություն: 

Հարկ է ուշադրություն դարձնել, որ այն հանցագործությունների վերաբերյալ գործերը,  որոնք կարող են քննվել և´ ԱԱԾ, և´ մաքսային մարմինների ու այլ քննչական մարմինների կողմից` չունեն հստակ դասակարգում, թե ինչքանով են իրենցից ներկայացնում հստակ և իրական վտանգ ազգային անվտանգության տեսանկյունից: 

Բացի դրանից՝ ՀՔԾ-ի վերացումը հանգեցրել է ԱԱԾ մանդատի քննչական գործառույթների ընդլայմանը՝ ներառելով բարձրաստիճան պաշտոնատար անձանց կատարած հանցագործությունների, պետական ծառայություն իրականացնող անձանց՝ իրենց պաշտոնեական դիրքի կապակցությամբ կատարած հանցագործությունների, (բացառությամբ՝ կոռուպցիոն և այլ սահմանված հանցագործությունների), ինչպես նաև հակակոռուպցիոն կոմիտեի ծառայողների` իրենց պաշտոնեական դիրքի կապակցությամբ կատարած հանցագործությունների վերաբերյալ գործերի նախաքննությունը։

Այսպիսով՝ ստացվում է որ ՀՀ քննչական կոմիտեի քննչների կողմից ենթադրյալ խոշտանգում կատարած լինելու հիմքով հարուցված գործերի քննությունն իրականացնելու են ազգային ավտանգության ծառայության քննիչները, որոնք չեն բավարարում խոշտանգումների արդյունավետ քննության միջազգային և ներպետական իրավական չափանիշները^[5]։

Անհրաժեշտ է իրականացնել ազգային անվտանգության ծառայության ինստիտուցիոնալ փոփոխություններ՝ վերապահելով հստակ և մանդատին բնորոշ գործառույթներ, որոնք ուղղված են լինելու պաշտպանելու ազգային անվտագությունը՝ ներքին և արտաքին սպառնալիքներից։ Այդ գործառույթները սովորաբար ներառում են հետախուզական գործողություններ, ինչպիսիք են կապի գաղտնալսումը, հսկողությունը, տվյալների հավաքումը և գաղտնի գործակալների օգտագործումը ազգային անվտանգության սպառնալիքները բացահայտելու համար։

(iii) Հաշվետվողականություն

«Ազգային անվտանգության մարմինների մասին» օրենքի 3-րդ հոդվածի համաձայն․ «Ազգային անվտանգության ծառայությունը (այսուհետ՝ լիազորված մարմին) վարչապետին ենթակա մարմին է»:

«Ազգային անվտանգության մասին մասին» ՀՀ օրենքի 27-րդ հոդվածի համաձայն՝ Ազգային անվտանգության մարմինների գործունեության նկատմամբ վերահսկողությունն իրականացնում է վարչապետը՝ Սահմանադրությամբ և օրենքով իրեն վերապահված լիազորությունների շրջանակներում: Հայաստանի Հանրապետության Ազգային ժողովի պատգամավորները, կապված իրենց պատգամավորական գործունեության իրականացման հետ, Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրությամբ սահմանված կարգով իրավունք ունեն տեղեկություններ ստանալու ազգային անվտանգության մարմինների գործունեության մասին:

Օրենսդրական նորմերը հստակ ամրագրում են, որ ազգային անվտանգության ծառայությունը անկախ և անաչառ մարմին չէ, այն գործում է վարչապետի անմիջական ենթակայության տակ։

ԱԱԾ-ի ձևավորման, գործունեության կարգավորման վերաբերյալ՝ գոյություն ունեցող օրենսդրական կարգավորման նորմերը չեն երաշխավորում նաև արդյունավետ պառլամենտական և ժողովրդավարական, քաղաքացիական ու հասարակական վերահսկողության հնարավորությունը:

2. ՀՀ քննչական կոմիտեին վերապահված գործերով քննչական ենթակայության խնդիրները

Խոշտանգման վերաբերյալ քրեական գործերով նախաքննության իրականացումը վերապահելով ՀՀ քննչական կոմիտեի քննիչներին՝ խնդրին տրվում է արհեստական լուծում, քանի որ հենց այդ և այլ պետական ծառայություն իրականացնող անձանց հակազդման համար էր ստեղծվել ՀՀ հատուկ քննչական ծառայությունը։  ՀՀ քննչական կոմիտեն չունի ինստիտուցիոնալ և գործառութային այն մակարդակի անկախություն և անաչառություն, որը պահանջվում է խոշտանգման գործերի քննության համար^[6]։

Առաջարկվող մեխանիզմը պետք է լինի անկախ ինստիտուցիոնալ անձնային և գործնական մակարդակներում։ Նման անկախ մարմնի ղեկավարը պետք է ընտրվի խորհրդարանի կողմից և հաշվետու լինի օրենսդրին^[7]։

ՀՔԱՎ գրասենյակը վերստին հիշեցնում է, որ ՀՔԾ ստեղծումը դրական է գնահատվել թե միջազգային, թե ներպետական մակարդակներում։

Այապիսով՝ անհրաժեշտ է վերանայել Կառավարության քաղաքականությունը խոշտանգման դեմ պայքարում և աշխատանքներ իրականացնել ՀՔԾ վերականգման կամ նոր մարմնի ստեղծման համար, որը համապատասխանելու է խոշտանգումների վերաբերյալ գործերով քննության չափանիշներին^[8]։

Առաջարկություններ․

1. վերանայել գործող օրենսդրությամբ սահմանված ԱԱԾ մանդատը, գործառույթները և հաշվետվողականությունը։ Ազգային անվտանգության ծառայությունը պետք է հստակորեն նույնականացվի որպես անվտանգության ծառայություն, որը պետք է սահմանափակվի հետախուզական տվյալների հավաքագրմամբ:

2. ստեղծել նոր մարմին կամ ապահովել ՀՔԾ աշխատանքի շարունակությունը՝ որպես քննչական կոմիտեում ինքնավար պաշտոն զբաղեցնող անձանց կողմից կատարած հանցագործություններով, ինչպես նաև ՀՀ քրեական օրենսգքրի 309.1-ին հոդվածով, 341-րդ հոդվածի 2-րդ մասով, խոշտանգմամբ զուգորդված լինելու դեպքում՝ 341-րդ հոդվածի 3-րդ մասով նախատեսված հանցագործություններով քննություն իրականացնող անկախ մարմին։

3. ՀՀ Հայաստանի Հանրապետության 2021 թվականի հունիսի 30-ի քրեական դատավարության օրենսգրքի 181-րդ հոդվածի 11-րդ մասում 450-րդ հոդվածով նախատեսված հանցակազմը նախատեսել որպես բացառություն։

[1] https://hcav.am/15-01-19/ https://hcav.am/13-5-19-lragir/ https://hcav.am/mamul-29-11-19/ https://hcav.am/azatutyun-12-12-19/

[2] https://hcav.am/sashik-sultanyan-30-07-21/ 

[3] Commission of Inquiry into the Actions of Canadian Officials in Relation to Maher Arar, A New Review Mechanism for the RCMP’s National Security Activities, Ottowa, 2006․

[4] https://redress.org/wp-content/uploads/2018/01/January-Security_Briefing_Paper_26_Jan-English-_2_.pdf

[5] Տե՛ս ավելի մանրամասն https://hcav.am/torture-analysis-01-10-2021/ ։  

[6] Տե՛ս  Վճռաբեկ դատարանի` Ալբերտ Հակոբջանյանի և Գագիկ Կարապետյանի գործով 2019 թվականի սեպտեմբերի 18-ի թիվ ԵԱՔԴ/0172/11/17 որոշման 23-րդ կետը:

[7] Տե՛ս ավելի մանրամասն՝ https://hcav.am/factor-am-7-04-19/ ։

[8] Տե՛ս Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի` Ogur v. Turkey գործով Մեծ պալատի՝ 1999 թվականի մայիսի 20-ի վճիռը, գանգատ թիվ 21594/93, կետեր 91-92, Mehmet Emin Yuksel v. Turkey գործով 2004 թվականի հուլիսի 20-ի վճիռը, գանգատ թիվ 40154/98, կետ 37, Ergi v. Turkey գործով 1998 թվականի հուլիսի 28-ի վճիռը, կետեր 83-84, Տե՛ս Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի` Mikheev v. Russia գործով 2006 թվականի հունվարի 26-ի վճիռը, գանգատ թիվ 77617/01, կետ 109, Տե՛ս Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի` Hugh Jordan v. the UK գործով 2001 թվականի մայիսի 4-ի վճիռը, գանգատ թիվ 24746/94, կետեր 125-130, Bati and Others v. Turkey գործով 2004 թվականի հունիսի 3-ի վճիռը, գանգատ թիվ 33097/96 և 57834/00, կետ 136, Amine Guzel v. Turkey գործով 2013 թվականի սեպտեմբերի 17-ի վճիռը, գանգատ թիվ 41844/09, կետ 39։ Տե՛ս Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի` Bati and Others v. Turkey գործով 2004 թվականի հունիսի 3-ի վճիռը, գանգատ թիվ 33097/96 և 57834/00, կետ 134։ Տե՛ս Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի` Bati and Օthers v. Turkey գործով 2004 թվականի հունիսի 3-ի վճիռը, գանգատ թիվ 33097/96 և 57834/00, կետ 137, mutatis mutandis, Ogur v. Turkey գործով Մեծ պալատի 1999 թվականի մայիսի 20-ի վճիռը, գանգատ թիվ 21594/93, կետ 92, Ognyanova and Choban v. Bulgaria գործով 2006 թվականի փետրվարի 23-ի վճիռը, գանգատ թիվ 46317/99, կետ 107, Khadzhialiyev and Others v. Russia գործով 2008 թվականի նոյեմբերի 6-ի վճիռը, գանգատ թիվ 3013/04, կետ 106։ Վճռաբեկ դատարանի` Վարտգեզ Գասպարիի գործով 2017 թվականի օգոստոսի 30-ի թիվ ԵԱՔԴ/0190/11/16 որոշման 23-րդ կետը։